Sugarra eta misterioa: Clara Candiani kazetari gaztea
Iñigo Landa Ijurko
Altzako Etxe Merkeak auzunearen dokumentazioarekin ari ginela kazetari gazte batekin topo egin genuen, gure artean erabat ezezaguna, baina Frantzian, ordea, oso ezaguna izango zena. Bere izena Clara Candiani da, eta Etxe Merkeak auzunearen inaugurazioaren kronikan, 1921eko urriaren 18an El Pueblo Vasco egunkarian argitaratua, Clarita Caudiani izenarekin sinatzen du (1). Garai hartan 19 urte besterik ez zeukan, baina kronikan erabili zuen tonua eta jaso zuen edukiagatik agerian zegoen ezohiko nortasuna eta nolakotasunak zeuzkan kazetari baten aurrean geundela. Frantzian, Clara Candianiren biografia publikoa eta profesionala 1925. urtean hasten da eta nahiko dokumentatuta dago, baina haren hastapenak, gehien bat Euskal Herrian gertatutakoak, ezezagunak bezain erakargarriak dira. Espainiako prentsaren bitartez kazetari gazte honen lehen urratsak jarraitu ahal izan ditugu, gizonezkoen mundu batean nabarmenduko ahal dena –XX. mendeko 30. hamarkadan, kazetarien artean %2 baino ez ziren emakumeak Frantzian– eta emakume honen bizitza profesionalaren oinarriak ezagutzera ere hurbildu ahalko gara.
Clara Candiani Frantzian
Parisen 1902. urtean jaio zen Clara Candiani, eta 1996an zendu zen. Bere burua honela definitzen zuen: emakume kazetaria, ezkerrekoa eta katolikoa, besteekiko zabalik eta uneoro arazo sozialak eta solidarioekin arduratuta zegoena (2). Frantzian lanean 1925. urtean hasi zen, prentsa idatzian, bereziki atzerri gaietan aditua (Espainia, Sobiet Batasuna, Siria, Egipto, Palestina…). Bere artikuluak Le Figaro, La République, Ce Soir, Le Temps eta beste egunkari batzuetan argitaratu zituen. Espainiako Gerra Zibilean, erreportaje asko idazteaz gain, errefuxiatuen aldeko ekimenetan parte hartu zuen. Garai horretan, 1939. urtean hain zuzen, Frantzian erbesteratua zegoen Josep Maria Trias i Peitx Unió Democràtica de Catalunya alderdiko burukidearekin ezkondu zen,eta harekin alaba bat izan zuen (3).
1934. urtetik aurrera irratian lanean hasi zen eta komunikabide horretan, hain zuzen, lortu zuen osperik handiena, beti ere giza eta gizarte arazoei buruzko gaietara lotuta. Batez ere France Inter irrati publikoan emititutako “Les Français donnent aux Français” (Frantziarrek frantziarrei ematen diete) irratsaioari esker izan zen ezaguna. Irratsaioan, arazo morala zein materiala sufritzen ari den norbaitek bera arazoa azaltzen zuen eta entzuleek laguntza eskaintzen zioten haren arazoa arintzearren. Irratsaioa 1947. urtean hasi zen emititzen eta 182. urtean amaitu, gure kazetariak 80 urterekin erretiroa hartu behar izan zuenean.
Bestetik, 1975. urtean, Hendaiako Mugalde liburu dendak, CISE-k (Espainiaren aldeko informazio eta elkartasuneko batzordea), Pariseko Ediciones Ebro argitaletxeak, Donibane Lohitzuneko Anai-Artearen egoitzak, Imanol kantariaren etxebizitzak, eta Ruedo Ibérico argitaletxearen egoitzak jasan zuten atentatuak zirela eta, idatzi bat sinatu zuen “Frankisten terrorismoa Frantzian” salatuz (4).
Bi elkarrizketa abiapuntu
Clara Candianik 1925. urtea baino lehen egindako ibilbidea ezagutzeko, artikulu honen helburua, hain zuzen, Madrilen egindako bi elkarrizketa hartuko ditugu abiapuntutzat. Elkarrizketak Frantzian lanean ari zen garaikoak dira. Espainiako Errepublika abiatu berria zela, 1931. urtean, Clara Candiani Madrilera heldu zen Pariseko La République egunkariaren berriemaile berezi gisa eta horren kariaz Madrileko Crónica egunkariak elkarrizketa bat egin zion (5). Sarreran, elkarrizketatzaileak, -J.G.O. gisa sinatzen du-, modu biribil honetan aurkezten du Clara Candiani: “Mujeres en el Parlamento… Van y vienen –hacia el Salón de Sesiones, hacia el buffet, hacia la tribuna de la Prensa extranjera– Victoria Kent y Clara Campoamor, diputados; Margarita Nelken e Isabel de Palencia, escritoras; Lilí Alvarez, tenniswoman, que ahora cultiva, como un deporte más, el periodismo. Estas cinco mujeres –cada una de personalidad destacada– escriben en los periódicos; pero, la verdad, faltaba en las Constituyentes la periodista profesional, la que no fuera más que periodista, y ya ha llegado.”
Candiani gaztelaniaz zein ondo moldatzen den ustekabean hartzen du elkarrizketatzailea eta horretaz galdetzen dioenean hau erantzuten du: “Verá usted –me dijo–. Tiene su explicación. Yo nací en París, hija de padre francés y madre rusa; y esta ascendencia materna me legó esa extraordinaria disposición que tienen los eslavos para aprender idiomas. Luego, que he pasado mi juventud en España, en el País Vasco. Y he venido a Madrid varias veces. Pero ¡si hasta me he ganado la vida escribiendo en periódicos españoles!”.
Jarraian, elkarrizketatzaileak honela laburtzen du Clara Candianiren ibilbide profesionala, gure interesatzen zaigun denboraldiari dagokiona, hain justu: “Al decir esto Clara Mille, recuerdo que, en efecto, allá por 1920 o el 21, llegó a hacerse popular en “la Bella Easo” la silueta magra y ágil de una chiquilla bohemia, que venía de París y –envuelta en una airosa capa de colegiala a lo Colette y tocada de amplia boina– visitaba las Redacciones de los diarios donostiarras, siempre acompañada de una dama esfumada y silenciosa, y alternaba con literatos, políticos y comediantes en las tertulias del “Guría”. A poco, aquella muchacha escribía en español sus primeras crónicas, que firmaba “El que pasa”, en La Prensa, de San Sebastián, o con cualquier otro pseudónimo, en El Pueblo Vasco o en La Voz de Guipúzcoa, donde me parece que llegó, incluso, a sostener una polémica literaria con Felipe Sassone… ¡Digo: si hasta creo recordar que Clara Mille Candiani es –o quiso ser, en la intención de los hermanos Alvarez Quintero– la protagonista real de una comedia estrenada por Margarita Xirgu en la Fontalba! Vamos a comprobarlo:
-¿Es verdad que, cuando estuvo usted en Fuenterrabía, inspiró a los Quintero, con su carácter desenvuelto e inquieto, la figura central de ‘Novelera’?
-Sí, así fue –me contesta-. Don Serafín y don Joaquín son muy amigos míos, y solo atenciones les debo…”
Álvarez Quintero anaiak oso ezagunak ziren Espainian XX. mendearen lehen hamarkadetan teatro, jostirudiak batez ere, eta poesia egile gisa. Hondarribian uda ematen ari zirela, elkarrizketa bat argitaratu zieten El Pueblo Vasco egunkarian 1930eko abuztuan non Clara Candianirekin zeukaten harreman estu-estua agirian agertzen den (6). Elkarrizketan, besteak beste, “la Candiani”-ri buruz galdetu zieten. Honela zioen azpitituluak: “Clara Candiani, una hermosa joven rusa de quince años, ¿es ‘Novelera’?”. Eta, jarraian, galdeketa mamitsua:
“-¿’Novelera’ fue inspirada por alguna mujer de Fuenterrabía?
-Esta comedia nació como tantas otras. Nosotros siempre estábamos pensando hacer que una obra nuestra se desarrollase en Fuenterrabía, y con “Novelera” hallamos la ocasión. En cuanto a la heroína…
Don Serafín, que es quien habla, se interrumpe, cambia una mirada con su hermano, sonríen y éste me pregunta:
-¿A usted le han dicho de alguna señorita determinada?
-No; solamente es curiosidad periodística.
-Creí que iba a referirse a la Candiani.
-¿Y quién es la Candiani?- interrogo interesado.
-La historia de esa joven es muy interesante. Muy interesante, porque nadie logró aquí conocer más que un fragmento de ella. Vivía con su madre, y ambas eran de nacionalidad rusa; dos de tantas y tantos inteligentes; la madre tradujo al francés “Marianela”. Clarita, que así se llamaba la niña, tenía quince años cuando las conocimos, y apenas sabía castellano. Se hizo muy amiga nuestra y nos pedía prestadas novelas, libros de versos, y la gustaba mucho hablar con nosotros. Así, poco a poco fue aprendiendo nuestro idioma, hasta que llegó a dominarlo. Pero no por esto decreció su afición a la lectura; se pasaba horas y horas leyendo. Por la tarde se la podía encontrar en el malecón con un libro en las manos y los ojos fijos en él, que de vez en cuando levantaba soñadores al llegar el crepúsculo, para mirar con melancolía cómo el sol se ocultaba o contemplar a lo lejos, en el mar, cómo una barca se alejaba.
¡Y hasta llegó a escribir varios artículos, hace seis o siete años, en “El Pueblo Vasco”, de San Sebastián, bajo el seudónimo “El que pasa”.
Ella siempre nos decía; “Yo soy eso: el que pasa.”
Y es que, ¡tan encantadora como era!, tan sólo debía amar a su espíritu.
-Y ahora, ¿dónde está?
-Madre e hija viven en Paris. Hace un año estuvieron en España, pero en viaje rápido.
-Antes de la guerra, ¿qué fueron? ¿Se conocen detalles de su vida en Rusia?
-Nunca dijeron nada. Pero por sus modales, distinción, cultura, sin duda alguna pertenecían a la nobleza de su país.
-¿Por qué suponían ustedes que yo quería referirme a esa joven? Efectivamente, ¿es ella ‘Novelera’?
-Los que la conocieron creen verla a ella misma en la obra por la indumentaria, idéntica a la preferida por la Candiani: capa y boina.
Y, aunque parte de su psicología quizá esté reflejada en “Novelera”, no crea que intentamos calcarla a ella –afirma D. Serafín.
Me ha interesado esta historia; el país de las estepas; la guerra; el bolcheviquismo; dos mujeres rusas en Fuenterrabía. Ahora, en París… Pero el apellido pienso… Candiani, Candiani no es ruso.
-Y el verdadero nombre de ella, ¿cuál es?
Los Quintero me miran sorprendidos para, rápidos contestar:
-¡El que le hemos dicho! Clara Candiani.
-¿No será éste un nombre de postguerra?
-Nosotros siempre la oímos llamar así.
El tema es sugestivo, pero tenemos que abandonarlo. Los Quintero dirigen ahora la conversación. […]”
“Zuretzat Misterio dut izena”
“Novelera” antzezlanak identitaterik eta iraganik gabeko neska gazte baten historia kontatzen du. Neskak istorioak asmatu eta girotzen ditu, –hortik “Novelera” ezizena, irudimentsua, kontu kontalaria, alegia, Hondarribian bera ezagutu dutenak erabiltzen dutena–, eta bere “Egiaren egunerokoan” bizitzan gertatzen zaiona idazten du, inguratzen duen jendearentzat ezkutuan geratzen delarik. Bere burua aurkezteko erabiltzen duen izena Llama da, “sugarra”, baina edozein momentutan,lasai asko, beste izen batekin alda arazorik ez dauka. Hori da, hain justu, astronomo gazte bat ezagutzerakoan egingo duena. Gizon gazteak neskaren benetako identitateaz galdetzen dioenean, ezkutuan gorde nahi duela konturatzen da. Eta Llama Misterio bihurtuko da. Llama, Misterio, izenak ez du axolarik. Protagonista Clararen alter egoa da. Eta ez da kasualitatea izango Quintero anaiek antzerki lanaren momentu batean Candiani abizeneko pertsonaia bat sartzea, Dario Candiani, Llamaren aspaldiko maitale bat, ezustean agertzen dena eta bien arteko elkarrizketa baten ondoren, non bien arteko guztia amaitutzat ematen duten, eszenatokitik desagertu egiten da protagonistaren iragan misteriotsuaren parte izaten jarraitzeko.
Antzerki lanak kritika txarrak jaso zituen Madrilen estreinatu zenean, –egileek jostungai ezezagun batzuei eskaini zioten antzerki lana, antzezpenean zehar publikoaren artean zeuden istilu-sortzaile batzuei aurre egin zietelako antzerkiaren amaieran–, baina jorratzen duen gaiak oraindik indarra dauka gaur egun. José Manuel Vidal adituaren ustez, antzerki lan honetan “hutsuneek azalpen trinkoak ordezkatzen dituzte, zehazgabetasunek ziurtasunak”, eta horregatik moderno izaten jarraitzen du, “non irakurle/ikuslearen irudimenari eremu irekia uzteari lehentasuna ematen zaion.” (7)
Quintero anaiek eraikitzen duten istorioa benetako pertsonaiaren historiatik urrundu eta hurbildu egiten da eta, horrela, antzerki lanaren Llama eta Clara errealaren artean antzekotasun handiak dauden bezalakoxe, ezberdintasun handiak ere badaude. Llamak istorioak asmatzen ditu; Clara, aldiz, bertako zein nazioarteko errealitateari lotuta dagoen kazetaria da eta, bere ibilbide profesionalean erakutsiko duen bezala, errealitatea arakatu, aztertu, eta konprometitu egiten da.
Isilpeko bizitzaren eta bizitza publikoaren artean
Clara Candianiren biografia isilpekoaren eta publikoaren artean igarotzen da, bere jatorriaren misterioaren eta bere jardueraren argitasunaren artean. Misterioekin hasita, erabili ditugun bi elkarrizketek, Clara Candianiri eta Quintero anaiei egindakoak, kazetariaren familia historiari buruzko datu oso interesgarriak eskaintzen dizkigute, haren biografian aipatzen ez direnak.
Aita Pierre Mille idazlea zen, Frantziak Afrikan eta Asian zeuzkan kolonietan zehar egindako bidaietan idatzitako erreportajeak eta lan literarioengatik oso ezaguna izan zena. Jakina da Pierre Mille Yvonne Serruys artista belgikarrarekin ezkondu zela 1909. urtean, –hortaz, Clarak zazpi urte zituenean–, eta aurretik beste emakume ezezagun batekin ezkondua egon zela aipatzen ohi da; Clararen ama, zalantzarik ez (8).
Candianiren biografietan gizonak baino ez dira aipatzen. Aita ez ezik, aitabitxia eta senarra ere aipatzen dira, Jacques Maritain filosofoa eta Josep Maria Trias i Peitx Frantzian erbesteratutako kataluniar politikoa, hurrenez hurren (9). Hala ere, erabiliko duen abizena ez da aitarena, eta ezkontzerakoan ere, Frantzian ohikoa den ez bezala, ez du senarraren abizena hartuko. Gainera, ez dago ez batekin ez bestekin hobiratua (10). Quintero anaiak elkarrizketatzen duen kazetariak, bestalde, harritu egiten da Clararen abizenarekin, ez baita errusiarra, italiarra baizik.
Biografia publikoak, beraz, isilpean uzten du amaren identitatea; ez dela existitzen dirudi. Elkarrizketan, ordea, ama agertzen da gaztearen ezinbesteko erreferentzia gisa, eta datu interesgarri batzuk ematen dizkigute: jatorri errusiarra, goi gizartekoa, poliglota eta itzultzailea. Eta ‘Novelera’ antzerki lanaren protagonistak egiten duen bezala, identitatea nahita isilpean gordetzen du.
Ama errusiarra zela eta hizkuntzetarako erraztasuna zeukala Clarak berak kontatzen du, eta Quintero anaiek ‘Marianela’ frantsesera itzuli zuela eransten dute. Benito Pérez Galdós idazlearen nobela ezagun horren emakume batek egindako itzulpen bakarra Marguerite Clachard-ena da, 1907. urtekoa (11). Itzultzaile honen beste berririk, ordea, ez dago. Horrek, Clararen amak erabilitako ezizen bat izan daitekeela pentsatzera garamatza.
Gure kazetariaren jatorriaren bilaketan ziurtasun ezan murgildurik, ezinbestekoa da bestelako arrasto eta aztarnei kasu egitea nolabaiteko argibideak aurkitzen saiatzeko. Eta horietako bat R. Candiani idazlearen sinaduran aurki genezake. Haren idazlanez gain ez dago idazle horren notiziarik, izenaren “R” hori zein izeni dagokion ez dakigula, ezta emakumezko ala gizonezkoa den. Alabaina, idazlanen edukiak eta datak oso gertu daude gure protagonistarengandik. R. Candianik Tosltoi (1896) eta Tourgueneff (1900) itzuli zituen errusieratik frantsesera; eta Sirko-Sieroszewski polonieratik (1895). Iritzi artikuluak ere idatzi zituen La Revue Politique et Litteraire aldizkarian eta, azkenik, gaztetxoei eskainitako liburu sail batean, “Les Ronbinsons de la Nouvelle-Russie” (1899) eta “Au clair de la lune” (1902) idatzi zituen; azken data honek Clair Mille-ren, hau da, Clara Candiani umearen jaiotze urtearekin bat egiten du. Idazle ezezagun horren inguruan datu gehiegi biltzen dira Clarari abizena eman dion pertsonaren edo bere amaren ezizen baten aurrean gaudela ez pentsatzeko.
Errusiako etorkinak
Quintero anaiak elkarrizketatu zituenarentzat, garai hartako giro politikoarekin kutsatuta behar bada, boltxebikeak dira goi mailako emakume errusiar hauek ihes egitera behartu zituenak. Alabaina, boltxebikeen mugimendua 1903. urtean abiatu zen, hau da, Clara Parisen jaio eta urtebete beranduago. Hortaz, amaren familiaren emigrazioak askoz aurrerago gertatu behar izan zuen eta arrazoiak bestelakoak izan behar ziren.
Arrazoi horiek argitzearren, Clararen aitabitxia Jacques Maritain filosofoaren arrastoari jarraituko diogu; edo, hobe esanda, -cherchez la femme-, bere emaztearen arrastoari, Raïssa Maritain. Raïssa Maritain poeta eta filosofoa, ezkon aurretik Raïssa Oumançoff (1883-1960) deitzen zen (12). Raïssa eta bere familia, jatorriz juduak ziren. Errusian 1880 eta 1913 urte bitartean egon ziren pogrom antisemiten ondorioz judu askok atzerrira ihes egin behar izan zuten, batez ere Estatu Batuetara. Alabaina, batzuk Frantzian geratu ziren, Raïssaren familiak 1893. urtean egin zuen bezala. Frantzian, 1900 eta 1914 urte bitartean errusiar jatorriko emigrazioa nabarmenki handitu zen, 1911. urtean 35.000 izatera heldu zelarik, batez ere Paris inguruan bildurik (13).
Nahiz eta Frantzia izan, Dreyfus aferaren ondorioz, juduak mendetasun guztietatik askatu zuen lehen herrialde europarra, etorkin judu askok, arazoak ez izateko, bere izaera judua ezkutatu egin zuten. Dirudienez, guraso askok emigratzera bultzatu zituzten gorabeherak seme-alabei ez transmititzeko ahaleginak egin zituzten eta, horrela, hainbat intelektual eta artisten biografietan, frantsestu ziren emigrante juduen seme-alabak, gurasoek egindako bidaiaren gogorapen gutxi aipatzen dira. Hori da, adibidez, Raïssa Maritainen kasua; autobiografian bere familia judua zenik ez du aipatzen –aita eta aitona judu praktikatzaileak ziren eta arrazoi horrengatik, hain justu, ihes egin behar izan zuten Errusiatik– eta gurasoek bizimodu duinago eta askeago baten bila emigratu zutela esaten du bakarrik (14). Gure ustez, antzeko zerbait gertatu zen Clararen amarekin. Ama eta Raïssa adiskideak izango ziren eta Raïssa eta bere senarra katolikoak egin zirenean, –senarraren familia protestantea zen eta Raïssarena judua–, Clara umearen ama eta aita pontekoak izan ziren.
Kazetari ibilbidea Espainian
Clara Candianiren familiaren kontu ezezagunak alde batera utziz, kazetariak behin betiko Frantziara itzuli aurretik eduki zuen jarduera profesionalari eskainiko diogu arreta.
Espainian bizi bazen ere, aitak Frantzian zeukan ospea berarekin zeraman. 1923. urtean, 21 urte zituelarik, Parisen festa “espainiar” bat antolatu zuen, Frantziako eta Espainiako prentsan sonatua izan zena. Montparnassen modan zegoen lokal batean, Quintero anaien antzerki lanen eta Becquer poetaren poesia lanen artean giroturik, Clarita Candiani, “Pierre Mille ipuinlariaren alaba” sevillarrago ikusten du bere burua donostiarra baino (15).
Crónica egunkariaren kazetariak Candiani gazteak El Pueblo Vasco eta La Voz de Guipúzoca egunkarietan, edota La Prensa egunkarian “El que pasa” ezizenarekin sinatuz idatzitako lehen kronikak aipatzen ditu. Candiani berak, Madrilen egiten dioten elkarrizketan, bere ibilbide profesionalean mugarri bat izango denaren atzean jartzen gaitu: Alvear, Argentinako presidenteari egingo zion elkarrizketa Hendaian (16).
Honela aipatzen du pasadizo hori elkarrizketan:
“Evocando aquella época de iniciaciones, mademoiselle Mille –hija del gran cuentista Pierre Mille-, me refiere cómo logró, enviada por El Pueblo Vasco, su reportaje más difícil: el del Presidente Alvear.
-Habían telegrafiado las agencias a la Redacción que el jefe de Estado argentino venía a España dispuesto a negarse en absoluto a conceder interviús. “¿Quiere usted intertar cazarle?”, me dijeron. “Probaré, respondí. y me fui a Hendaya, al acecho del personaje. Dos horas estuve esperando su arribo al Hotel de la Playa, escondida en el hall. Me batía el corazón el pecho. ¡Llegaría aquel hombre por Hendaya, como estaba anunciado? ¿Sería adusto, impenetrable? ¿Fracasaría mi intento?… Cuando el conserje me dijo: “Ahí está”, corría hacia Alvear, y cortándole el paso, le espeté, lo más románticamente que pude: “Señor Presidente: Ninguna mujer habrá esperado nunca a Su Excelencia con tanta angustia y con tanto placer como esta que os habla…” Sorpresa, sonrisas; el secretario de Alvear que se retira discretamente, porque husmea la aventura, y… yo que emprendo una hora más tarde el regreso a San Sebastián, con la interviú concedida.
-Completamente vodevilesco y franco-argentino… Ahora, cuénteme usted otra de ladrones, deliciosa Clarita.”
Ez dakigu lapurren istorioak kontatzeko moduan zegoen, baina bai ordea Primo de Rivera bezalako diktadoreekin edota Alfonso XIII bezalako erregeekin egindako elkarrizketen pasadizo ugari .
1924. urtean, Madrilen bizi zelarik, bere lehen elkarrizketa egin zion Primo de Rivera diktadoreari, Le Figaro egunkarian argitaratzeko, eta oso aipatua izan zen Espainiako prentsan.
Heraldo de Madrid egunkariak, adibidez, elkarrizketaren zati nagusiak argitaratu zituen, gai garrantzitsuak jorratuz, hala nola diktadorearen betikotzea boterean, Marokoko gorabeherak, eta Miguel Unamunoaren aurkako zigorra diktaduraren aurkako iritziak azaltzeagatik (17). Elkarrizketa hori, diktadoreari egin zizkion hirutatik lehenengoa, argi eta garbi erakusten digu zein gaik arduratzen zuten Clara Candiani: Afrikako eta Asiako deskolonizazio prozesuak eta, adierazpen askatasunaren defentsan, jazarpena nozitzen zuten intelektualekiko elkartasuna.
Aurrerago esan dugunez, 1925. urtetik aurrera Parisen kokatu zen behin betiko, nahiz eta, kazetaritza lanak zirela tarteko, hara eta hona ibili zen sarritan. Hain gaztea izan arren, bere artikuluek irakurle asko izan zuten eta bere lana oso aipatua. Madrileko La Libertad egunkariak hitz hauekin jaso zuen bere orrialdetan kazetariaren itzulera Parisera: “Regreso de una escritora / Clara Candiani a París : Ayer regresó a París nuestra ilustre compañera Clarita Candiani, después de haber cumplido brillantemente la misión que la trajo a España./ Ha celebrado interesantes entrevistas con varias personalidades de la política, que habrán de ser publicadas en “El Figaro”, del que es uno de los más prestigiosos colaboradores.”
Altzako Etxe Merkeen inaugurazioarekin ezagutu genuen Clarita, 19 urte baino ez zituela, ustekabean, bere kronikaren tonuak eta sentsibilitateak erakarrita. Lehen inpresio haren ondoren, ezohiko bertuteak dituen emakume baten aurrean geundela baieztatu ahal izan dugu. Bere garaian eta epe labur batean kazetaritzako kideen artean merezitako aitormena jaso zuen eta ehun bat urte ondoren merezi izan du bere lana gogora ekartzea.
Erreferentziak:
(1) AHM - Altzako Historia Mintegia: “’Argia eta airea langileentzat!’: Etxe Merkeen mendeurrena”. In: estibaus.info, 17-08-2017,
(2) Radio France Archives de Clara Candiani (1925-2013). Répertoire numérique détaillé du versement 20130149. Établi par Anne Briqueler, Yannick Vallot et Aurélie Zbos Service Archives écrites et Musée - Direction générale déléguée - Radio France. Première édition électronique. Archives nationales (France), Pierrefitte-sur-Seine, 2013
(3) Queralt Solé, Gemma Caballer: “Aproximación biográfica a Josep Maria Trias Peitx (Barcelona, 1900 - Prada de Conflent, 1979): un hombre de Unió Democràtica de Catalunya (UDC) clave para el exilio republicano en los campos de internamiento franceses”. In: Pasado y Memoria. Revista de Historia Contemporánea, 12, 2013. 172 eta 173 orr. “Trias Peitx conoció a la que se acabaría convirtiendo en su esposa, Clara Candiani –pseudónimo de la periodista Claire Mille–, durante la Guerra Civil Española. Candiani militaba en el bando radical socialista francés y se encontraba en España cubriendo el conflicto bélico para el diario La Dépêche. Se casaron en 1939, ya en Francia, y Clara se convirtió en una decidida colaboradora de Trias Peitx en todas las iniciativas en las que este participó a lo largo de su vida. La evolución ideológica de Trias Peitx a lo largo de su exilio estuvo fuertemente marcada por su unión a Clara Candiani, militante de la izquierda radical francesa. El matrimonio con Candiani, en general, no fue bien visto por su familia y compañeros de partido, ya que a las ideas políticas de Candiani –radicalmente opuestas a las de UDC– había que añadir el hecho de ser madre soltera. Además, el exilio voluntario de Trias Peitx en Francia lo alejó de todos sus compañeros de Unió y lo acercó, lógicamente, a los círculos intelectuales de su esposa, hecho que provocó un distanciamiento de la ideología más conservadora encarnada por Unió, aunque Trias nunca abandonó su consciencia profundamente cristiana.”
(4) “El terrorismo franquista en Francia”. In: www.nodulo.org. París, 1975
(5) “La aventura española de Clara Mille Candiani, escritora y periodista francesa que inspiró a los hermanos Quintero su figura central de ‘Novelera’”. Crónica, 1931-08-16, 8. or.
(6) “Una interviú sincera con los hermanos Quintero en Fuenterrabía, que es, según ellos, un lugar sembrado de comedias”. Heraldo de Madrid, 1930-08-19, 7. or.
(7) José Manuel Vidal Ortuño: “Un estudio sobre el teatro de los hermanos Álvarez Quintero”, In: MVRGETANA Nº 124 (2011). 227-232 orr.
(8) Christine Luce : «Pierre Mille, Le Théâtre du Grand Guignol et Comment la baleine perdit ses pieds»
(9) Clara Candiani Wikipedian. Béatrice Didier, Antoinette Fouque, Mireille Calle-Gruber (éd.), Le Dictionnaire universel des créatrices, Paris, Éditions des femmes, 3 vol., 2013.
(11)Luis López Jiménez: “Marianela de B. Pérez Galdós, en Francés”. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes.
(12)Raïssa Maritain Wikipedian.
(13)Catherine Gousseff: « Les Juifs russes en France. Profil et évolution d’une collectivité ». 7 eta 8 orr.
(14)Ibidem, 8. or.
(15)“Reflejos de París - Fauna y flora - El camaleón de Monteparnaso”. El Sol, 1923-03-31.
(16)Marcelo Torcuato de Alvear Argentinako enbaxadorea izan zen Frantzian, 1916. urtetik 1922ko ekainean presidente hautatu zuten arte. Hala ere, irailera arte ez zen Argentinara itzuli eta, seguruenik, udako tarte horretan egin zion elkarrizketa. Ikus Marcelo Torcuato de Alvear Wikipedian.
(17)El Heraldo de Madrid. 1924-04-23, 1. or.
(18)La Libertad, 1926-11-12, 4. or.
