«aiuntados en el campo
de Estibaus segun que lo havemos de uso de costumbre de nos juntar...» (Altza, 1390)

Sarrueta, 1852

Toponimia, lekuak izendatzeko erabiltzen dugun izen-multzoa, gure tokiko historiaren kultura-ondarerik baliotsuenetakoa da. 1806ko dokumentu notarial batean, “D. Sebastián Gregorio eta Dª Rosalía de Garay eta Juan Antonio de Eguilor arteko judizioz kanpoko banaketa” izenekoan, Sarruetako mikrotoponimiaren benetako altxorra aurkitzen dugu.

Toponimoek paisaiaz, garatzen ziren jarduerez eta nabarmentzen ziren elementu naturalez hitz egiten digute. Ondare linguistikoaz eta euskararen eta gaztelaniaren arteko bizikidetzaz ere hitz egiten digu, baita beste substratu linguistiko esanguratsuez ere, gaskoia kasu.

1806ko dokumentuak Sarruetan kokatzen gaitu, Angelubea baserriaren inguruan, Altzako Herrian. Anguelubea ondasunen banaketa honen erdigunea da, eta bere inguruan lursail ugari daude, bakoitza bere izenarekin.

Muga edo lurralde erreferentzia gisa aipatuta, Anguelubea baserriaz gain, Anguelugoya, Tolarzar, Lazunenea, Antondegui, Lizarrategui, eta Irasmonea baserriak ere aurkituko ditugu.

Parajeak eta terminoak:

• Virecruces: “por el camino carretil de la propia Casa hasta Virecruces“, ziurrenik bidegurutze bat.
• Soroa: Anguelubea eta Tolarzar artean kokatutako parajea.
• Corralea: Tolarzar eta Gorriti arteko lursaila.
• Arcaisea / Arcaisevea / Arcaiseagoya: Toponimo beraren eremu edo aldaera desberdinak.
• Amutegui: Hiru oinordekoek lurrak zituzten parajea.
• Otadia: Partekatutako lursailen eremua.
• Saldivia: Dª Rosalíak lurrak zituen parajea.
• Anchovia: Lurralde terminoa, erreka bat barne.
• Cecaña: Anguelualdea eremuan.
• Peraldo: Angelubearen ondoko parajea.
• Anguelualdea: Angelubearen lotutako eremua.
• Iturricho: Ziurrenik iturri txiki bat.
• Gorriti: Tolazarrekin batera aipatua.

Dokumentua bereziki baliotsua da toponimoei buruz hitz egiteaz gain, lursail bakoitzari ematen zitzaion erabilera deskribatzen duelako:

• Bideak: “camino carretil, “camino de Arcaisea“, “camino del manzanal de Tolarzar“, “calzada“.
• Parajeak: Soroa, Cecaña, Peraldo, Saldivia.
• Lursailak: Corralea, Saldivia, Anchovia, Amutegui.
• Lur landuak, laborantzara bideratuak: “tierras labrantes“, “tierra hoyada“.
• Sagastiak: batez ere sagardoa ekoizteko: “manzanal de Arcaiseagoya“, “manzanal de Otadia“. Zehazki, dokumentuan sagardoa egiteko erabiltzen den dolareari buruz hitz egiten da: “Dª María Josefa de Eguilor y Garay quedan en la propia conformidad la segunda habitación añadida por la parte del monte, en que vive con derecho de comunidad al lagar para sus usos“.
• “Jaral”: Zuhaitz txikiko mendi eremuak zuhaixka-landarediarekin.
• “Erial“: Landu gabeko lursailak.

Informazio honek garai hartako nekazaritza-paisaia berreraikitzeko aukera ematen digu, euskal baserriaren ustiapen-eredu tipikoarekin, nekazaritza, fruta-hazkuntza eta baso-aprobetxamendua konbinatuz.

1806tik gaur egunera arte, Altzak oro har, eta Sarruetak berak ere, eraldaketa sakonak izan ditu. Dokumentuan landa-paisaia gisa agertzen dena, baserriak ardatz, nekazaritza-lurrak, sagastiak eta mendiak dituena, gaur egun hirigunea da nagusiki, hiriaren zati bat.

Paisaiaren eraldaketa horrekin batera, toponimia tradizionalaren galera progresiboa gertatu da, izendapen berriagoek ordezkatua edo, besterik gabe, ahaztua. Aztertzen ari garen bezalako dokumentuak, beraz, tresna baliotsuak dira ondare linguistiko eta historiko hori berreskuratzeko.

Globalizazioak eta urbanizazioak espazioak homogeneizatzeko eta haien berezitasun kulturalak ezabatzeko joera duten testuinguru batean, toponimia tradizionalaren kontserbazioa erresistentzia kulturaleko eta tokiko nortasunaren baieztapeneko ekintza bihurtzen da.

Dokumentu honen transkripzioa Patxi Lazcanori zor diogu, azken sei urte hauetan dagoeneko 569 dokumentu transkribatu baititu, eta horiek guztiak, jatorrizkoekin batera, hemen kontsulta daitezke, Altzako Tokiko Bilduman.

Mapa: Donostiaren eta bere inguruen planoa (1852). Biblioteca Virtual de la Defensa. Altzako Tokiko Bilduma, L22778