Bola-jokoaren lehen aipamena Altzan
"Bolariak", Steel 1660 (1)
Iñigo Landa, Patxi Lazcano
Bola-jokoarekin lotutako lehen erregistroa Altzan 1694. urtekoa da, eta boloak jartzeko landutako harrizko lauza bat Julimasene baserrira [2] eramatearekin lotuta dago.
Bola-jokoa unibertsala da, eta antzinatik jokatu izan da, askotariko aldaerekin. Gipuzkoan, lehen albisteak Erdi Arokoak dira eta gutxi dira, eta oraintsuago sagardotegiekin lotura estua duen kirol herrikoia izan da. [3] Gaur egun praktika oso murritza izan bada ere, oraindik ere presente dago gure artean, batez ere Herreran, non duela urte pare bat bolatoki berri bat eraiki den Arrobitxulo parkean eta partidak antolatzen jarraitzen den.
Eta hain zuzen ere bolatoki berritik gertu dago, Julimasene baserrian, trenbidearen beste aldean, Altzako bolo-jokoari buruzko dokumentu-erreferentziarik zaharrena, 1694koa, esan dugun bezala. Erreferentzia Julian Mas pertsonaiaren bitartez datorkigu, dagoeneko hizpide izan duguna hemen, Estibausen. Izan ere, 1675ean Donostian errotu zen flandiar horrek 1688 inguruan Julimasene izenez ezaguna den La Floresta baserria erosi zuen eta, ikusiko dugun bezala, berak bertara ekarri zituen harrizko bi lauza bola-jokoan erabiltzeko.
La Floresta erosi baino hiru urte lehenago, 1685ean, Julian Masek Saldias baserria errentan hartzeko kontratu bat sinatu zuen. Baserri hori Mirakontxako hegalaren behealdean zegoen, Donostiako badiara “bista” eder batekin. [4] Juan Bauptista de Berasiartu baserriaren jabeak hartutako zorrak zirela eta, prozesu judizial bat jarri zen abian, Julian Mas baserriaren errentari eta lekuko gisa inplikatuz. Auzian zegoen gaietako bat bola-jokorako lauzaren jabetza zegoen, Masek Saldiasetik La Florestara eraman zuena, berea zela argudiatuz. [5]
Lauzen jabetzaren auzian sartu aurretik, une batez Saldias baserrian bolatoki bat jartzeari helduko diogu. Izan ere, ordura arte baserria sagar eta sagardoaren ekoizpenerako erabili bazen ere, Masen baserria alokatzeko interesa harantzago zihoan, prozesuan jasotako lekukotasunen arabera. Honela adierazten du Beresiartuak, Saldiaseko jabeak: “el fin principal del arrendamiento no por la fruta sino por el recreo de la Casa y Vista.” [6] Hau da, baserria aisialdiko jardueretarako erabiliko zen, eta horietatik etekina atera ahal izango zuen.
Horrela, Julian Masek bolatoki bat eraikitzea agindu zuen, baserriko sagastien ustiapena azpi-errentan jartzearekin batera, sagardoaren ekoizpena ziurtatuz, -”por la mitad de los frutos reducidos a sidra y entregados en la propia casería al pie de su lagar“-, Saldias baserria bolatokidun sagardotegi bihurtuz, sagardoa saltzeagatik eta, aipatzen ez badira ere, bolo-jokoan ohikoak diren apustuengatik diru-sarrerak emango zizkiona. [7]
Baserriaren aprobetxamenduaren ikuspegi berri horren kaltetutako nagusia Theresa Zelaia izan zen, Saldias baserriaren aurreko maizterra, sagarra eta sagardoa ekoizten zituena, eta errentamendua galdu zuena, Julian Masek jabeari egindako eskaintzarik onenaren ondorioz. Zehazki, Theresa Zelaiak honela azaltzen du jabeak erantzun ziona azalpenak eskatu zizkionean: “que como habiendo sido su inquilina tantos años la sacaba de la Caseria para darsela al dicho Julian Mas la respondio que este le daba mas por arrendamiento, y que no podia perder aquella ventaja.”
Julian Masek, bederatzi urterako alokairuko kontratua sinatu ondoren, harrizko bi lauza erosi zituen Saldiasen eraiki zuen bolatokian jartzeko, eta errentamendua amaitu baino urtebete lehenago bere jabetzako La Floresta baserrira eraman zituen. [8] Harlauzetako bat, Igeldon landua, boloak jartzeko erabili zen, eta bestea, Urgulletik zetorrena, mahai moduan jarri zen.
Javi Castro etnografo eta harrobien gaietan adituak ohartarazten digunez, Lope Martinez de Isastik 1625. urte aldean idatzi zuen Compendio Historial… liburuan, aipatzen zuen nola Jaizkibelen eta Igeldon erabilera desberdinetarako lauzak egiten zituzten: “Igueldomendi entre la villa de San Sebastian y Orio, a donde se sacan muchas losas y piedras de amolar, famosas.” [9]. Berak dioen bezala, lauzak hareharrizkoak izango ziren, logikoa denez, eta taula itxurako piezak lortzeko moduko kalibre eta lodierakoak izango lirateke. Harginek emango lieketen forma bezeroek adierazten zutenerako izango litzateke; izan ere, baselizetarako, baserrietako atarietarako, elizetarako edo, kasu honetan bezala, bolo-jokoetarako lurzoruetarako, lauza horiek ez lirateke ezaugarri bakarrekoak edo bereziak izango.
Saldiasen jabearen zorren epaiketan, Masek frogatu behar izan zuen harlauzak bereak zirela, eta horretarako Pedro de Ybarra, Pedro de Mendizaval, Ignacio de Artola eta Catalina de Lojambioren testigantzak aurkeztu zituen. [6] Ybarra zurginak Saldiasko bolatokian lauzak jartzen eta geroago La Florestara eramaten lagundu zuen; Mendizabal harginak Igeldotik ekarritako lauza handi bat saldu eta jarri zion bola-jokoan erabiltzeko; Ignacio de Artola eta Katalina de Lojambio izan ziren Masek baserria azpi-errentan eman zien pertsonak, lehen bi urteetan Artolari eta hurrengo seietan Lojambiori.
Hona hemen haien testigantzak:
- Pedro de Ybarra, zurgin-maisua, 36 urtekoa: “ahora nueve años [1685] Julián Mas compro una piedra o losa grande para el Juego de bolos a Pedro de Mendizaval maestro cantero vecino de esta Ciudad, y habiéndose llevado por el testigo y otros que no hace memoria de sus nombres a la dicha casería de Saldias, la pusieron en el Juego de bolos, y al mismo tiempo con poca diferencia el dicho Julian Mas compro, no se acuerda a quien otra piedra o losa la cual habiendo bajado de la mota del Castillo de esta Ciudad se llevo a la dicha caseria, en donde en el dicho Juego de bolos se puso de forma que servia de mesa y se hallo presente a esto el testigo, y otro, que tampoco hace memoria de su nombre. Y ahora puede haber un año poco mas o menos habiendose sacado ambas losas de los puestos a donde estaban por orden del dicho Julian Mas, se llevaron a su casería nombrada Floresta, lo cual también sabe por hallarse presente a lo referido y esto responde.”
- Pedro de Mendizaval, hargin-maisua, 44 urtekoa: “ahora diez años, poco mas o menos, en tiempo, que Julian Mas tenia por su cuenta en arrendamiento la dicha caseria de Saldias y su pertenecido, al susodicho el testigo le vendio una losa grande para servir en el Juego de bolos, habiendole hecho traer de la cantera de Igueldo a Miguel Barrena difunto, a precio de veinte o veinte y dos reales de plata la cual dicha losa se llevo a la dicha caseria, y por orden del dicho Julian Mas, y la puso el testigo en el Juego de bolos de ella con asistencia de Pedro de Ybarra maestro carpintero vecino de esta Ciudad y otras personas de cuyos nombres, al presente no se acuerda y el valor de dicha losa y su jornal le pagó cumplidamente el dicho Julián Mas.”
- Ignacio de Artola, 49 urte: “al tiempo que el articulante tenia en arrendamiento la dicha Caseria de Zaldias por su orden el testigo, Juanes de Ugarte y Juan de Goicoechea subieron al Juego de bolos de ella dos piedras o losas, y la una de ellas, se asento para los dichos bolos y la otra se dejo de forma, que sirviese de mesa, y no sabe otra cosa y esto responde.” [...] “A la sexta pregunta, dijo, que el testigo fue arrendador de la dicha Casería de Zaldias en los dos años primeros de los ocho del arrendamiento del articulante“.
- Catalina de Lojambio, 46 urte: “[Catalina de Lojambio] y Juanes de Goicoechea su marido, arrendaron en la misma conformidad y por la misma consideracion, de mano del articulante la dicha Caseria de Saldias, y su pertenecido por tiempo de seis años en que estuvieron con obligacion de acudir al susodicho unicamente con la mitad de los frutos reducidos a sidra, y entregados quita costa en la dicha Caseria, al pie de su lagar.”
***
Erreferentziak:
[1] Irudia: Jan Steen: “Bolariak ostatu batetik kanpo“, xehetasuna (1660 urte aldera). Londresko Galeria Nazionala. (Iturria: Wikipedia)
[2] Altzako Tokiko Bildumako Julimasene baserriaren artxiboko dokumentuak.
[3] Juan José Zorrilla López: Bola jokoa. El juego de bolos. Bizkaiko Foru Aldundia, 2005. Andoni Kortajarena: “Herrera’tar zaar baten bizikaskizunak“. In: Hautsa Kenduz II. Altza: Altzako Historia Mintegia, 1994, 9-21 or.. Kortajarenak Herrerako sagardotegiei buruz hitz egiten du eta horien artean Julimasene aipatzen du.
[4] 1685-07-13: Saldias baserriaren (Donostia) bederatzi urteko errentamendu kontratua, bere baratze eta sagastiekin, Julian Masen aldeko 36 zilar-kobrezko errealen truke. Gipuzkoako Artxibo Orokorra, AGG-GAO COMCI 2381 (12-14 orriak). Dokumentu hau eta ondoren aipatuko direnak espediente beretik atera dira.
[5] 1693-03-11: Juan Bauptista de Berasiartu jaunaren ondasunen aurkako hartzekodunen lehiaketa, Julian Masek errentan hartutako Saldias baserriaren jabea. (92-94 orriak). 1694-08-20: Juan Bauptista de Berasiarturen zinpeko aitorpena, Saldias baserriaren errentamenduari buruzkoa, errentei eta egindako lanei buruzko informazioarekin. (30-31 orriak).
[6] 1694-08-20 orriak 31-33: Juan Bauptista de Berasiartu, Segura hiribilduko bizilagunaren deklarazioa.
[7] “1622an, Elgetan, Domingo Zavaletak salaketa jarri zuen Joan Conguetaren aurka, bola jokoko euren arteko apustu batzuen ondorioz makilaz eraso eta jo zuelako.” (Ikus Zorrilla, 6. or.)
[8] 1694-11-10: Julian Masen probantzaren laburpena, Saldias baserriko jabea den Juan Bauptista de Berasiarturen aurkako auziaren kasuan. (70-89 orriak).
[9] Lope Martínez de Isasti: Compendio Historiak de la Muy Noble y Muy Leal Provincia de Guipuzcoa (1625). Imprenta I.R. Baroja, 1850. “Libro primero. Capítulo XXIII. De las montañas mas señaladas en Guipuzcoa”, 230. or..
Bola-jokoa. Nekazari talde bat etxalde bateko patioan jolasean eta atseden hartzen. Jan Steenen pintura. Iturria: www.meisterdrucke.es
