Altzako antzinako bideetan zehar
Ermita bidea
Ibilaldi honetan, Altzako antzinako bide sarearen zati batzuk zeharkatuko ditugu. Bide historiko horietako asko gaur egungo hiri-bilbeko pasealeku, kale eta bide bihurtu dira, baina oraindik badira bide zaharren ezaugarriei eusten dieten eta beste garai batzuez hitz egiten diguten beste bide batzuk ere.
1860 urte inguruko plano topografiko baten gainean, urdinez margotu ditugu 1847an Madril-Irun Errepide Nagusia eraiki aurreko bideak. Errepide Nagusia gorriz nabarmendu dugu planoan; komunikazio-bide berri horretan zehar garatu zen egun ezagutzen dugun urbanizazio- eta industrializazio-prozesua. Kolore berdeak ibilaldi honetan egingo dugun ibilbideari egiten dio erreferentzia. Azkenik, zirkulu gorri baten barruan, Altzagaina kokatu dugu. Bertan, San Martzial elizako dorrea, bere kanpaiekin, nabarmentzen da, ezinbesteko erreferentzia altzatarrentzat, eta orientazio puntua bidaiarientzat.
Ibilaldia Casares [1] oinetxetik abiatzen da eta Arriberri auzoa zeharkatzen du Eguzkitza baserriaren aztarnen ondoraino. Bertan, Donostia eta Errenteria Molinaotik lotzen zituen galtzada zaharra aurkituko dugu. Eskuinera egingo dugu Felix Iranzo pasealekutik jarraitzeko.
Santa Barbara ermita (S. Pablo parrokia, 1967)
Santa Barbara auzoa inguratuz, Altza pasealekura helduko gara, Altzagainatik Antxo baserriraino (Buenavistan, portuaren ertzean) jaisten zen bide zaharra . Bidegurutzean Santa Barbara ermita [2]zegoen (”oratorio o ermita de la calçada”, 1630 urte inguruan), tximisten eta ekaitzen aurka babesten zuen santa.
Ermita bidea
Ondoren, gure bideari jarraituz, Erroteta auzoa inguratuko dugu Ermita bidea hartuz [3], “el camino real llamado Peyrera que desçiende desde la dicha tierra de Alza al molino llamado Herrera” (1467). Aldaparen malda gogorra bide zaharren bereizgarri den berezitasun bat da, ibilaldian zehar behin eta berriz ikusi ahal izango duguna.
Herrerara [4] iritsiko gara, Pasaiako badiaren mendebaldeko muturrean. Altzako bidegurutze nagusia da: Altzagainara, S. Inazio galtzadatik; Garbera eta Sarruetara, Larratxo pasealekutik; Donostiara, Julimasene kaletik, Arrobitxulo parketik (tranbiaren ibilbidea, 1888), San Antonio galtzadatik, J. Elosegi etorbidetik (N-I), eta Zumardi pasealekutik; eta Pasai San Pedrora, Gomistegitik.
Norteko Trenbidearen zubiaren azpitik igaro (1864) eta Gaiztarrorantz joko dugu. Han, Herrerako ontziralekua zegoen (Pordeplata, 1456) [5], bidaiariek eta merkantziek badia zeharkatzeko erabiltzen zutena, Pasai Donibane eta Lezora, historikoki Hondarribiko jurisdikzioan, eta Errenteriara. Ontziralekutik gertu, Bentabea, Bentagoia, Santa Barbara eta Pordeplat (Guardaplata) baserriak zeuden, guztiak bidaia-konnotazio argiko izenekin. Horiek bezala, Bidebieta izena ere bai, 1888an Javier Artazcozek sortu zuen finkari eman zion izena. Finka hori osatzeko, Errepide Nagusiaren eta San Pedrorako errepidearen arteko baserriak eta lurrak erosi zituen, ontziralekutik bi bideen bidegurutzeraino [6]. Fausto Gaiztarrok erosi zuen finka 1932an.
Mirakruz gainera ere igo daiteke San Antonioko galtzadatik (argazkian), Altzan geratzen den galtzadarri bakarretik, alegia.
Antzinako bideari jarraituz, Zumardi pasealekutik Mirakruz gainera igoko gara [7]. Goraino iritsi baino pixka bat lehenago, antzinako N-I errepideko 469 kilometroko mugarria ikus dezakegu. Goialdean Mirakruz baserria zegoen, eta haren izena izan daiteke bidaiariak puntu horretatik Lezoko Santo Kristoren basilikara begira zezakeelako. Hiribidearen beste aldean, ezkutatuta bezala, Parada baserria dago, fatxadan armarri dotore bat duela. Aro Modernoan, Arzak leinu altzatarreko adar batekoa izan zen Parada, eta gaur egun Arzak-enea (1900) etxean bizirik jarraitzen du. Mundu osoan ospetsua den jatetxea da, iraganean Binagrene izenez ere ezagutzen zena, ardoen kalitate zalantzagarriagatik.
Parada
Ezkerretatik jarraituz, Intxaurrondoko galtzada zaharretik jaitsiko gara, eta auzo handi bati izena ematen dion baserri enblematiko horretara iritsi baino lehentxeago, ezkerrera joko dugu tranbiaren lehengo ibilbidea (gaur egun pasealekua eta bidegorria) eta trenbidea zeharkatzeko, eta Lizardiko aldapan gora [8] jarraitzeko. Gora heltzean, Herrera eta Donostia Julimasenetik lotzen zituen bide zaharra zeharkatuko dugu. Zarategi kaletik zuzen jarraituz saihesbidearen (1972) gainetik pasa ondoren, Sagastiederreraino helduko gara. Ibilaldiaren zati hori guztia paraleloan doa antzinako Altza hiribilduaren eta Donostiaren arteko mugaketa-linean zehar.
Lizardi aldaparen hasiera. Atzealdean Intxaurrondo baserria (Polentinos kontea, 1910 aldera)
Sagastiederren itzulerako bideari ekingo diogu eta, horretarako, Donostiatik Oiartzunera eta Irunera Zamalbidetik zihoan galtzada zaharrarekin lotuko gara [9]. Ezkerretik jarraituko dugu Otxokirantz eta, kalea Ametzagaina parkearen sarrera parean zeharkatu ondoren, goialdera igoko gara gotorlekua eskuinetara utzita. Han, Goi Paleolitoko kanpamentu bateko aztarna arkeologikoak aurkitu diren tokiaren ondotik igaroko gara. [10]
Ametzagainan, Paleolitikoko aztarnategiaren ondotik igarotzen
Bidea jarraituz parkearen sarreraraino jaitsiko gara, bidegorriaren ondotik Marruseko bidegurutzeraino igotzeko [11]. Puntu horretan, gure bideak Urumea ibaia eta Pasaiako badia lotzen zituen bidearekin topo egingo du, Sarruetako portutik Herrerako portura doan bidea, hain zuzen. Bidera begira dagoen Marrus baserriaren mendebaldeko fatxadaren gailurrean, baserria ekaitzetatik babesten zuen gurutzea paretan txertatua ikus daiteke.
Pixka bat aurrerago, Kataliñene baserriaren eta Lau Haizeta etxearen parean, ezkerretara utziko dugu Altzagainerako bidea, eta Pelegriñene baserriaren albotik igaroko gara [12]. Bere izenak eta bidera ematen duen fatxadan sartutako harrizko gurutze handiak baserria Donejakue bidearekin erlazionatzea eragin dute historiografia tradizionalean, baina gaur egun badakigu, Donejakue Bideko bideetako bat izan arren, Pelegriñenek XVI. mendean baserri hori eraiki zuen jabeari egiten diola erreferentzia, Pelegrin de Arpide, alegia.
Gaztelueneko malda
Putzuetako bidetik zuzen jarraituko dugu, eskuinetara dagoen bihurgune batera iritsi arte, Irazuene baserriaren parean. Han, bide nagusia ezkerretik utziko dugu Gaztelueneko maldatik behera jaisteko [13], Txipresko bide zaharra hartuz, “el camino hazia Chipres” (1425). Gazteluenen Txirrita bertsolari handia bizi izan zen bizitzaren azken zatian. Bidea lurrean sartuta jaisten da. Ezaugarri horrek, lehen aipatutako maldarena bezala, bide zaharren trazaduraz hitz egiten digu.
Jaitsieraren amaieran, A-8 autobidearekin topo egingo dugu. Bertan Zillargillene baserria zegoen, eta Bost-bidieta [14] izeneko bidegurutzea: Autobidearen alde honetan Gaztelueneko malda eta Txipreserako bidea ditugu, eta, behin autobidearen azpitik igarota, Altzagainara igotzen den bidea, Iparragirrera igotzen dena pixka bat aurrerago, eta Molinaora jaisten dena.
Molinaora doana hartuta, autobidea eta haren zarata gogaikarria atzean utzita, merezi du asfaltozko bidetik irtetea eta, errekaren ondoan paraleloan, bidezidorrari jarraitzea [15], landare-ingurunearen aberastasunaz gozatzeko. Freskua eta hezea, haltzak dira nagusi hemen eta ugariak basa-loreak eta txoriak.
Molinao erreka
Papin industrialdea gure eskuinean utzita, errekaren ondotik joango gara Molinaora iritsi arte [16], “molino nuevo de Alça” (1448) zegoen lekuraino, itsasgora iristen zen punturik garaienera. Ziurrenik, bide hori zeharkatzeko, errotako presa erabiliko zuten bide horretatik ibiltzen zirenek, 1562an Gipuzkoako Batzar Nagusiek Donostiari han zubi bat eraikitzeko agindu zioten arte. Zubiaren ondoan, Altza eta Pasaiako antzinako hiltegi partekatua dugu (1890 ggb).
Molinaon, Donostia-Errenteria galtzadarekin topo egingo dugu berriro. Zubia zeharkatu aurretik, eskuinera hartuz gero, Galtzarabordara igoko ginateke azkar batean, Errenteriara joateko. Beste norabidean, zubia gurutzatuta, Sasuategi baserria topatuko dugu aurrez aurre, eta haren ondoan mugarria dago, SS letrak dituela aurpegietako batean [17].
Galtzada zaharretik gure abiapuntura jarraitzeko, Sasuategitik eskuinera doan bide bat hartu beharko genuke, baina duela urte batzuetatik hona, Arrieta etxeraino doan tarte hori sasiz estalita dago, eta, ondorioz, Molinaoko bidea hartu beharko dugu, Sasuategitik ezkerrera igotzen dena.
Amaitu baino lehen, ibilaldi hau, aurtengo azkena, gure lagun, maisu eta bidelagun Ángel Calvo Barcoren oroimenari eskaini nahi diogu, azken hamazazpi urte hauetan Altzan zehar eta Altzatik egindako ibilaldiak inspiratu eta gidatu baititu.
Sasuategiko mugarria
Oharra: Ibilaldi hau pasa den urriaren 5ean burutu zen Plus 55 egitarauaren barruan.
