«aiuntados en el campo
de Estibaus segun que lo havemos de uso de costumbre de nos juntar...» (Altza, 1390)

Iñigo Landa Ijurko

Bidaiatzeko asmoa genuen eta konfinamenduari amore eman behar izan diogu oporraldi hauetan. Horregatik, segidan aipatuko dugun bezalako liburuak irakurtzeak aspaldiko garaietako  eszenetara bidaiatzen laguntzen digu, eta bidaiarien jakin-minarekin etxetik gertuko lekuetan barne ibil gaitezke. Liburua duela bostehun urte pasatxo gure bideetatik ibili zen bidaiari alemaniar gazte baten egunerokoa da, gaur egungoekin nolabaiteko antzekotasunak izan ditzaketen zirkunstantzietan. Gainera, gure arreta erakarri duen gertakaria, non bidaiariak alkatea eta apaiza buru duten herritar talde batek bidaiariak geldiaraziko dituzten ingeles espioiak izatearen susmopean, Altzako lurretan gertatu izanaren susmoak  are erakargarriagoa egiten  du.

1599ko maiatzaren 14an Diego Cuelbis eta Joel Koris alemaniar gazteek, asturiar zerbitzari batekin batera, Bidasoa ibaia zeharkatu zuten penintsulan zehar bidaia bat egiteko. Bidaiaren xehetasunak Cuelbisek Anberesen argitaratu zuen egunkari batean jaso zituen, bidean idatzitako oharretan oinarrituta. Julio Cesar Santoyori esker ezagutzen dugu egunerokoa, hark aurkitu baitzuen originala Londresko Museo Britainiarrean. Santoyok Gipuzkoako eta Arabako tarteei dagokien zatia 1972. urtean argitaratu zuen, transkripzioarekin batera, “Dos alemán en Vasconia. Mayo de 1599″ izenburupean. (1)

Irundik abiatuta, hartuko duten bidea San Adrianen zehar penintsulako barnealdera zihoan posten errege bidea da. Lehen jardunaldia, beraz, Irunen hasiko da, Oiartzundik igaro eta Hernanira iritsiko dira, gaua bertan eginez:

“Aqui pasamos à la noche. Es una uilla pequeña cercada de muros; Se Guardauan entonces por amor de la peste y otro mal contagioso. Junto à la puerta de la villa esta un horologio à la mano drecha loqual par artificio bate conun martillo un hombre armado; la posenta estaua fuera de la uilla.”

Aipatzen duen “gaitz kutsakorra” 1597 eta 1599 artean Atlantikoko kostaldea suntsitu zuen izurri bubonikoa da. Gaitz izugarria izan zen, non, Pasai Donibanen bakarrik, adibidez, 364 pertsona hil ziren 1597ko uztaila eta 1598ko urtarrila bitartean, biztanleriaren %45; bere historiako txarrena. Gure bidaiariak Gipuzkoa zeharkatzen ari diren egunetan, izurritearen ondorioak (gosea, gaixotasuna, beldurra …) presente daude oraindik, baita izurritea bera ere, uda horretan Azkoitian azken astindua emango duena. (2)

Hori guztia gorabehera, gazteak ez dira kikiltzen, eta ezagutzeko nahiak nagusitzen zaie. Egunerokoa, bidaia gida bat balitz bezala, inguruko leku nabarmenetako informazioekin osatzen dute, Hondarribia, Errenteria, Donostia eta Pasaiari buruzkoak, esaterako. Pasaiako   naoak eta galeoiak dira, ordea, haien arreta gehien erakartzen dutena, eta horiek ezagutzera eskainiko diote bigarren jardunaldia:

“Le quinze dias del Mez May, boluiendo nos otros à la mañana, atraas para yr a la Passaye y mirar à los nuevos Galones de la Guerra, de quien dezia el mesonero marauillas,…

Urte horietan, Espainia gerran zegoen Ingalaterrarekin (1585-1604). Gerra horretan, Armada Garaitezinaren hondamendi ospetsua gertatu zen Irlandako kostaldean. Bitartean, Pasaiako badian, Lezon zehazki, Urquiola jeneralak erregearen armadarako hiru galeoi eraikitzeko lanak zuzentzen zituen. Estatu kontua, beraz, eta “funtsezko jarduera”, egun hauetan esango luketen bezala, hornidura eta ostatua behar zituzten ehunka langile mugiarazten zituena, eta izurria gorabehera kosta ahala kosta mantendu behar zena. (3)

Egunerokoaren kontakizunak jarraitzen du eta idazten ari garen ohar hauek eragin dituen gertakariaren deskribapenera ekartzen gaitu. Honela dio:

“…y haziendo creer [el mesonero] à nosotros que pudiessemos andar alli seguro y sin miedo ò peligro: Pero despues auiendo passado aquell rio que llama Brunço [Urumea] y va à Sant Sebastian, y subiendo un poco arriba de la montaña, de contino se descubre mucha gente atras dando bozes: Nos otros no sabiendo nada que querrian, Guardamos un poco hasta que llegauan, y eran algunos labradores y aldeanos el alcalde del aldea y el Clerigo: los quales monstrando la vara de Justitia preguntauan que gente essemos de quel estado y officio y que negocios tienimos para aqua; y si no harto recado truxessemos de nuestra tierra que con liciencia de nostros superiores fuyrimos para las España y otras infinitas curiosidades, dando à nos otros expressemente entender que tuviessen opinione de ser Ingleses y traydores, y por esto querian primieramente tormentar my criado. el Asturiano rispondiò que el era Español viniendo agora de Flandres y nos otros Estudiantes Allemaneses, que quisieren yr à la Corte del Rey de España por son seruicio, y hablar à nuestros parientes que vinieron con la Reyna de España donña Margarita de Austria: Pues el Clerigo comminçio à hablar latin y preguntar la causa de la nuestra viaje, aquil respondio Yo que essemos concertado para yr à Salamanca y estudiar alli por qualque espacio; muestrando las chartas de cambio adereçadas à los Mercaders Allemaneses en Lisboa y Seuilla: de manera que auiendo nos otros razon dexaron nos otros passar libremente nuestro camino.”

Susmoa dugu kontakizunaren eszena hori Urumea eta Herrera arteko ibilbidearen puntu batean gertatu zela, Altzako lurra eta altzatarrak protagonista. Baztertu egiten dugu astigarratarrak zirenik, horrelako esku-hartze bat Murgiako jaunaren izenean edo hark berak egingo zuelako, haren kontrolpean baitzeuden errege bidea eta Ergobiako zubia. Gainera, “menditik pixka bat gora eginda” gertatzen da ezbeharra, ibaiaren ibarra atzean utzita. Hau da, garai hartako etxeen izenak aipatuz, Sarruetatik Marruseko bidetik igo, Larratxotik Herreraraino jaisteko.

Manuel de Larramendik, XVIII. mendearen erdialdean, Urumeari buruz hitz egiterakoan, honela aipatzen du ibilbide hori: “ Baja también de tierra adentro el maderamen necesario para los bajeles al puerto de Hernani, y de aquí por el río hasta más debajo de Astigarraga,  de allí por tierra hasta la Herrería del Pasaje.” (4) Hau da, Sarrueta eta Herreraren arteko bidea. Ibilbide horren memoria ehun urte geroago geratzen da bizirik, Joaquin Ramón Echeveste Donostiako alkateak Norteko trenbidearen eraikuntzaren kariaz idatzitako erreklamazioen txostenean honela adierazten duenean: “… entre las casas de Martutene (Amara bia) y Ancieta bea, por donde vadeando el río y siguiendo por el camino de Alza, parece se hacían grandes conducciones de maderas para los astilleros de Pasajes; aunque hoy sin uso este ramal de camino, convendría salvar los derechos públicos de tránsito…”. (5) Larramendik marrazten duen bide hori José Ángel Achón historialariak jasotzen du “Historia de las Vías de Comunicación en Gipuzkoa” liburuan, “Caminos de las Repúblicas”, herrien arteko bide sarean sartuta, Aro Modernoan. (6)

Gure bidaiari gazteek ondo dokumentatuta daudela erakusten badute ere, ez dakigu ibilbideko maparen bat eramango ote zuten, baina oso baliagarria izan zitekeen Gipuzkoako hau bezalako bat, irudian ikus daitekeena, egunerokoa bezala Anberesen inprimatua, 1584an, non Altza San Martzial bezala kokatzen duten. (7)

Hirugarren egunean berriz ekingo diote bidaiari. San Adriango tunela zeharkatu ondoren, Burgos, Valladolid, Madril, Toledo, Extremadura, Lisboa, Sevilla, Valentzia, Bartzelona eta, 1600eko urtarrilaren 8an, zazpi hilabete geroago, Perpinyara igaroko dira. Gu, bitartean, hemen geratuko gara, etxean, abenturaz eta ezagutzaz betetako bideak beren esperientziak idatziz uzteko oparia egin digutenekin partekatzen, 25 urteko gazte alemaniar honek egin zuen bezala.

Erreferentziak:

(1) SANTOYO, Julio César: Dos alemanes en Vasconia; Mayo de 1599. Caja de Ahorros Municipal de Vitoria, 1972.
(2) CRUZ MUNDET, José Ramón: “Una epidemia de peste bubónica: Pasajes de San Juan, 1597“. In Vasconia: Cuadernos de historia - geografía, Nº 8 (1986), 9-30 orr..
(3) MURUGARREN, Luis: “La peste en Guipúzcoa (1597-1599)“. In: Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País, Tomo 40, Nº 1-2 (1984), 247-269 orr. (253-254 orr.)
(4) LARRAMENDI, Manuel: Corografía de la Muy Noble y Muy Leal Provincia de Guipúzcoa. Ed. Amigos del Libro Vasco, 1985, 33. or..
(5) MUÑOZ ECHABEGUREN, Fermín: “El ferrrocarril en San Sebastián. 1851-1925“. In BEHSS, 38 (2004), 222. or..
(6) ACHÓN INSAUSTI, José Ángel: Historia de las Vías de Comunicación en Gipuzkoa II. Gipuzkoako Foru Aldundia, 1998, 41. or..
(7) Mapa de Guipúzcoa, impreso en Amberes en 1584. En: GOROSABEL, Pablo; Cosas Memorables de Guipúzcoa, t.II. Bilbao: Ed. La Gran Enciclopedia Vasca, 1972, 279. or..