«aiuntados en el campo
de Estibaus segun que lo havemos de uso de costumbre de nos juntar...» (Altza, 1390)

Iñigo Landa, Juan Carlos Echeveste

Juanatxone Molinaoko baserri xume bat da, eta XVI. mendearen amaieratik dugu haren berri. Bere historiak berezitasun bat du: bi mendez baino gehiagoz, eta 1653an jabeak, Juan de Layda Villaviciosa Inkisizioaren komisarioak egindako testamentu-xedapen baten bidez, baserriak sortutako errentak Donibaneko dontzeila umezurtz pobreak ezkonsariekin hornitzera bideratu ziren.

Gizarte tradizionalean, emakumeek etorkizunera begira izan zitzaketen bizi-proiektuak ezkontzara edo erlijio-bizitzara mugatzen ziren. Horretarako, neskaren familiak ezkonsari bat emateko moduan egon behar zuen, gero senarraren edo komentuaren esku uzteko. [1] Dotea biltzea, noski, ez zegoen neska guztien eskura, eta ezkontzeko geratzen zitzaien bideetako bat ongintzako erakunde batera jotzea zen, hau da, “dontzeila pobre umezurtzak egokitzeko” obra pia batera, erruki ekintza batera, alegia.

Altzan praktika horren bi adibide baino ez ditugu ezagutzen, bata Maria Manuela Ibarbururena [2] eta bestea Juanatxone baserriarena.

Juanatxone [3] baserriaren jatorria eta historia beste baserri askoren antzekoak dira: merkataritzan edo beste negozio batzuetan aberastutako norbaitek bere irabaziak lurretan inbertitzen ditu; lursail horietan aldez aurretik etxebizitzarik ez badago, etxe bat eraikitzea aginduko du eta maizter/baserritar bat kontratatuko du etxea eta bere ondasunak zaintzeko eta etekinak emateko. Lortzen diren irabaziak jabearen ondarera biltzen dira normalean, baina Juanatxoneren kasuan, eta horrek berezi egiten du, errendimenduek ongintzazko erabilera izango dute, zehazki, “[Pasai Donibaneko] dontzeila pobre umezurtzak egokitzeko”. Horrela adierazten da Juanatxoneren salerosketari buruzko 1806ko abenduaren 11ko dokumentuan, artikulu honetan lagungarri izango zaigun eskrituran. [4]

Erruki ekintza hau Juan de Layda Villaviciosa (1598-1660) lizentziadunak sortu zuen. Elizgizona, Pasai Donibaneko familia nagusietako batean jaioa [5], Ofizio Santuko komisarioa izan zen “Donostian eta bere portuetan”, baita inkisidore nagusia Gorteko auzitegian eta sekretuaren notarioa Logroñoko auzitegian. [6]

Juan de Laydak Juanatxone baserria Mariana, Paula eta Ana Maria arrebengandik jaso zuen oinordetzan eta dohaintzen bitartez. Aitaren testamentuan [7], bere seme Juan apaiza izateko eta Villaviciosatarren etxe nagusian, Palacio etxean bizitzeko borondatea adierazi zuen, gaur egungo Donibaneko ontziralekuaren eta Pietatea santutxoaren ondoan dagoena. Mariana alabari, herentziaren bosgarren eta herenean hobetua, Palacio etxearen eta Juanatxone baserriaren jabetza utzi zizkion, besteak beste. Paulari eta Ana Mariari senipartea geratuko zaie. Kasu honetarako garrantzitsua da aipatzea Ana María emakume gaixoa zela, etengabeko zainketak eta anai-arreben laguntza ekonomikoa behar zituela.

Mariana, hobetutako oinordekoa, ondorengorik gabe hilko da, eta familiaren jabetzak bere arreba Paulari, Eibarko Sorkundearen komentuko mojari, testamentu bidez utziko dizkio. Ana Mariaren gaixotasunak eragindako gastuek bi ahizpen baliabide ekonomikoekin amaituko dute eta, azkenean, ahizpa horien jabetza-eskubideak anaia Juani eman beharko dizkiote, trukean bizitzeko mantenimendu nahikoa ziurtatu ondoren. Horrela, Juan de Laydak familiaren jabetza osoa bilduko du, Juanatxone barne. [8]

Juan de Layda apaizak 1653. urtean testamentua egin zuen [9], eta Ana Maria arreba gaixoa izendatu zuen oinordeko unibertsal.

Urtebete geroago, testamentu hori aldatuko da, berritasun garrantzitsuak ekarriko dituen kodizilo baten bitartez. [10] Ana Maria arrebari ondasun guztien gozamena utziko dio, eta, hura hiltzen denean, gozamen hori jasoko duena ezusteko onuradun bat izango da: hamahiru urte baino gutxiago dituen Juan de Layda gaztea, elizgizonaren semea, testamentuan Ana Mariaren iloba gisa aurkezten duena.

Horren segidan, aitortutako seme naturala hiltzean ondasun higiezinak ezin izango zirela saldu ezta beste eskuetara pasa adierazten du, nahiz eta semeak oinordetza izan. Ondasun higiezin guztiak Pasai Donibaneko neska gazte umezurtz baten ezkonsarirako eta ezkontzarako erabili beharko dira, harengandik, Juan de Laydarengandik hurbilen dagoenarekin hasita; hala, lehenengoak aitaren partea izan behar du, eta bigarrenak amaren partea, eta horrela, urtero txandakatuz.

Itxuraz dena bideratuta zegoenean, Juan de Laydaren bizitzako azken egunetan, Mariana de Yllargui, Layda Villaviciosatarren lehengusinaren esku-hartzea gertatuko da, erruki ekintzaren hasiera eta etorkizuna erabat baldintzatuz.

Juan de Layda hiltzeak jota zegoenean - 1660ko martxoaren 2an hil zen -, testamentuaren kodiziloa aldatzeko paper bat sinatu zuen, non adierazten zuen bere nahia zela obra pia horren onuradun izango ziren lehen dontzeilak Mª Cruz eta Mª Josefa Arizabalo izatea, Mariana de Yllarguiren alabak, nahiz eta haiek ez izan ez umezurtzak ez pobreak. Aurrerago, Juan de Sabanak, Juan de Laydaren testamentu-albazeak, paperaren egiazkotasunaren lekukotza emango du, eta, egindako aldaketa horren azalpen gisa, Mariana de Illargui bere lehengusinarekiko zituen betebeharrak hartu zituela kontuan esaten du.

Lau urte geroago, Ana María Laydak, hil baino hilabete lehenago, testamentua egingo du, Mariana de Yllargui bere ondasun guztien testamentu-betearazle, albazea eta oinordeko unibertsal izendatuz, harengandik jasotako zaintza eta arretagatik eskerrak emateko. [11] Haren erabakia bere anaiaren testamentuaren kodiziloan ezarritako baldintzak erabat urratzen ditu. Lehenik eta behin, bere anaiaren seme naturalaren eskubideak baliogabetzen ditu, izan ere “ezin zuelako Juan de Layda [semea] bere oinordekotzat izendatu, izan zen bezala izan zelako, haren semetzat izan eta hartu zuen nire anaia meza-apaiza izanik, Passaian publikoa eta nabarmena den bezala”. Baina, batez ere, erabaki horrek bere anaiak sortutako erruki ekintzari eragiten zion, ondasun horiek erruki ekintzaren oinarriak baitziren.

Jakina, hori guztia auzitegietan amaituko da, 1667. urtean. Juan de Sabana, Domingo de Gozarain eta Juan Chacon, San Pedro, Lezo eta Donibaneko apaizek, hurrenez hurren, erruki ekintza administratzeaz arduratzen diren testamentu-betearazle eta albazeek, Mariana de Yllarguiren aurka pleiteatuko dute eta Layda Villaviciosatarren ondasunak eta errentak itzultzera kondenatua izatea lortuko dute [13]. Mariana de Yllarguik aurkeztutako lekukoen bitartez, badakigu Juan Layda gaztea, aitaren ondasunen gozamenerako eskubidea zeukana, Ameriketara joan zela eta, geroztik haren berririk ez zutenez jaso, hiltzat jotzen zutela.

Epai horretatik aurrera, Juanatxonek sortutako errentek erruki ekintzaren helburuetarako balio izaten jarraituko dute, 1806 arte, hau da, baserria eta bere jabetzak saltzen diren arte. 1800eko urriaren 21eko Errege Zelulan [14] agindutakoa betetzeak behartuko du salmenta, XVIII. mendearen amaieratik XIX. mendearen erdialdera bitartean izandako desamortizazioen prozesu historikoekin erlazionaturik.

1800eko Errege Zelulan jasotako erregelamendua aplikatuz, Donostiako Udalak enkantera atera zuen Juanatxone, 1804ko irailaren 12an, 27.392 zilar-kobrezko errealeko balioarekin. Jose Ignacio de Berrondo altzatarrak errematatuko du kopuru hori, Santiago de Baldespina pasaitarraren enkarguz. Salerosketa bi urte beranduago burutu zen, 1806ko abenduaren 11n, Baldespina Juanatxone baserriaren jabetza osoarekin geratuz. Jose Ignacio Berrondo Juanatxoneren maizterra zen salerosketa egin aurretik, eta Baldespinaren maizterra izaten jarraituko du.

Hortik aurrera, Juanatxoneren errentarik gabe baina salmentaren balioarekin, Juan de Layda Villaviciosak sortutako erruki ekintzak Donibaneko dontzeila pobre eta umezurtzak ezkonsariaz laguntzen jarraitu zuen, gutxienez 1872ra arte, Pasaiako Udalak administratuta.

Bitartean, Juanatxone baserriak bizirik dirau gaur egun, bere historiako lau mendeetan zehar bizitzaren arlo guztietan izan diren aldaketa sakonen lekukotza eskainiz.

Oharrak:

[1] ROQUERO USSIA, Charo: Historia de las mujeres en Euskal Herria. Txalaparta, 2019, 141-151 orr. Idem: La vida cotidiana en Altza en los siglos XVII y XVIII. Artiga Bilduma 2, AHM, 1997, 49-53 orr.

[2] 1810-09-12, Donostia: Donostiako hiriak Sasoategi eta Juanatxone baserrien eta Molinao errotaren artean zegoen lursail bat saltzen die Joseph Domingo de Casares eta Mª Manuela de Ibarbururi, biak Altzako bizilagunak. Salmenta horren bitartez, Donostiako Hiriak, Pedro Paz y Zumetak dontzeilentzako sortutako obra piaren patronoak, Manuela Ibarbururi 1805eko irailaren 8an onartu zioten dotazioaren ordainketa gauzatu zuen. Iturria: Miren Mendarte Casares familia artxiboa (Casanao baserria), Altzako Tokiko Bilduma, L8876.

[3] Juanatxone baserriaren izenak eta izen-aldaerak: Buena Vista (1594);  Villaviciosa (1601, 1651); Juanchorena (1635); “Villaviciosa y por otro nombre Juanecherenecoa” (1654); “Villaviciosa y por otro nombre Juanchorenecoa”, Juanchorenequoa (1667); Juanchorenequa (¿166-?); Joanasorene (1703); Juanachorenacoao (1719); Juanachone (1764); Juanechenea (1782); Juanachonea (1805); Juanchone (1861); Junatxene (1894).

[4] 1806-12-11, Pasaia: Juanatxone baserriaren salmenta, Pasaiako udal ordezkariek, Santiago de Baldespina pasaiatarraren alde, 27.392 zilar-kobrezko errealen truke. Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa, GPAH-33470-A-022000r-22200r. Altzako Tokiko Bilduma, L19656.

[5] Juan Layda Villaviciosa Juan de Layda eta Marta de Latorreren semea zen, Bernabe de Layda eta Ana de Villaviciosaren biloba, Juan de Villaviciosa almirantearen birbiloba. Juan de Villaviciosak eta bere alaba Anak dirua  gehi haien ondasun higiezinen erdia eman zizkioten Juan de Layda eta Marta de Latorreren ezkontza-kontratuari, eta andregaiaren familiak dirua eta etxeko hornidura jarri zituen (1594-12-09. AGG-GAO COECI1541 92r-97r). Villaviciosatarren ondasunen artean Juanatxone baserria zegoen (garai hartan Buena Vista zeritzona), eta hori da baserriari buruz dugun lehen aipamena: horrek aukera ematen digu Juanatxoneren jatorria eta izena Juan de Villaviciosa almirantearen izenarekin lotzeko. Villaviciosa abizenaren ohoreak, bestalde, azal dezake zergatik aukeratu zuten Juan, Mariana, Paula eta Ana Maria anai-arrebek Villaviciosa bigarren abizen gisa, Latorre amaren abizenaren ordez.

[6] CONTRERAS, Jaime; CRISTÓBAL, Ángeles: “Logroño y el Santo Oficio del Reino de Navarra: centro de contro social, centro de poder”. In: Historia de la ciudad de Logroño, III, 71-91 orr.

[7] 1609-06-13. Juan de Laydaren testamentua. AGG-GAO COECI1541, 97r-99v.

[8] 1651-12-05 / 1656-12-10. Juan de Laydak Paula eta Ana Maria arrebengandik jasotako dohaintzak. AGG-GAO COECI1541, 19r-24v.

[9] 1653-05-15. Juan de Layda Villaviciosaren testamentua. AGG-GAO COECI1541-3, 33v-36r.

[10] 1654-11-03. Juan Layda Villaviciosaren kodiziloa AGG-GAO COECI1541, 4r-7v .

[11] 1664-09-29. Ana María de Layda Villaviciosaren testamentua eta dohaintza. AHPG-GPAH 30513 53r-55v.

[12] Hiltzen direnean, eginkizun horiek San Joan parrokiako bikarioaren eta Pasai Donibaneko hiru erregidoreren esku geratuko dira. Xedapen hau betetzearen bi adibide ditugu. Bata XVIII. mendearen erdialdekoa da, non apaiz sanjuandar batek Juanatxone baserriko administratzaile gisa jokatzen duen Akular baserriko jabearekin harizti baten jabetzari buruz izandako auzi batean. [1750 urte ingurukoa. Altzako auzokidea eta Akular baserriko jabea den Cristobal de Adurizek egiten duen eskaera, Pasai Donibaneko erretorea den Marcos de Larramendirekin duen auzia dela eta, Juanatxene baserriaren administratzailea dena.  Hondarribiko Udal Agiritegia, E-7-IV-16-1. Altzako Tokiko Bilduma, A4751]; eta bestea Juanatxoneren 1806ko salerosketa-eskrituran dugu. Eskritura horretan, Donibaneko kontzejuko kideak ageri dira erruki ekintzaren administratzaile gisa.

[13] 1667-12-24. Juan de Sabana, Domingo de Gozarain eta Juan de Chaconek, Juan de Laydak izendatutako testamentu-betearazle eta administratzaileak, Mariana de Illarguiren aurka jarritako demandaren ondoriozko auziaren epaia. AGG-GAOKOEKOA1541 111r-113r.

[14] “Real Cedula de S. M. y señores del Conseio: por la qual se manda guardar y cumplir el Reglamento inserto… para la enagenacion de los bienes raices pertenecientes a establecimientos piadosos…”. In: Biblioteca Valenciana Digital. Urteen poderioz, maiorazkoei edo Elizari ematen zizkieten ondasunak fundazio eta abarren bidez lotuta geratzen ziren, ezin ziren saldu, salerosketa-merkatutik kanpo geratzen ziren, eta, ondorioz, ez ziren oso emankorrak. “Esku hilak” bezala ezagutzen ziren, eta ikuspuntu ilustratu eta liberaletik, saltzeko ezintasunak eta haien administrazio eskasak ekonomia oztopatzen zuten. Estatuaren ogasunak XVIII. mendearen amaieran zituen zailtasun ekonomiko larriak zirela eta, gerrak eragindako kalteengatik (Konbentzioarena kasu), gobernuak 1798ko irailaren 19ko Errege Dekretu desamortizatzailea argitaratu zuen, Elizari lotutako ondasunak saltzeko aginduz, hala nola obra piak, patronatuak eta abar, horien artean Juanatxone eta bere jabetzak zeudela.

Juanatxone baserriari buruz aipatutako dokumentuak (originalak eta transkripzioak) Altzako Tokiko Bilduman kontsulta daitezke, hemen klik eginez.