«aiuntados en el campo
de Estibaus segun que lo havemos de uso de costumbre de nos juntar...» (Altza, 1390)

Iparragirre-Errota (1. ir.)

Iñigo Landa, Juan Carlos Echeveste

Errenteriako kontzejuko akten artean, 1529ko irailaren 7an egindako erregimentu arrunteko akta bat dago, Juan Perez de Arriaga altzatarrak, Arriaga etxearen jabeak, aurkeztutako idazki bat jasotzen duena. Molinao aldean errota bat eraiki nahi zuen bere lurretan. Hitzez hitz honela dio: “queria hedificar e faser vn molino en sus tierras que tenia junto al braço de mar que ba del Pasaje a Molinao e avia de tomar el agoa del dicho braço de mar e pasar la presa en la base del braço de mar…“. [1]

Dokumentu horrek Altzak historian zehar izan dituen sei errotetatik marea-errota izan den bakarra aipatzen du, Maubernet, Malbernet, Albernat, Abernat, Iparragirreren errota, eta, oraintsuago, Aberneta, egungo Eskalantegi kaleko altzatarren aldean zegoena. [2]

Artikulu honetan, Arriagak eraiki nahi zuen errota berriaren inguruan izan ziren gertakariak eta inguruabarrak dokumentu bidez ezagutzea proposatu dugu, bai eta Molinaoko paduran, Donostiako eta Errenteriako hiribilduen jurisdikzio-muga gatazkatsuan, jatorriz kontzejuarena eta erabilera publikokoa zen jabetza baten gainean eraikitzeak sortutako ezinegona ere.

Aberneta (2. irudia)

Aberneta etxea, jada desagertua eta lerro hauekin batera doan argazkian ikus dezakeguna [2. irudia], egungo Darieta bidearen aldaparen hasieran zegoen, eta errotaren etxearen jatorrizko orubea hartzen zuen. Eskalantegi kaleko egungo espaloitik igaroko litzateke presa, Miranda etxearen ondoan dagoen Arriberrira igotzen den bidea hasten den lekuraino; eta marea igotzen zenean urez betetzen zen antapara, errotaren karga-biltegia. Antapararen lekuan, urteak igaro ondoren, Usoz txapel-fabrika ezarri zen lautada horretan eta haren tximinia da geratzen den aztarna bakarra, ikastolaren atzean zokoratuta. Antaparak, itsasgoratik datorren uraz gain, Tomasenetik, Larres ibarretik jaisten den errekastokoa ere jasoko luke.

Mauberneteko errotaren lehen aipamena Serapio Mugica artxibozain eta historialariak eskaintzen du. Gaskoiek Gipuzkoan izan zuten presentziari buruz ari zela, honela zioen:

“El Ayuntamiento de San Sebastián, al cual pertenecía Alza en aquel tiempo, reunido el 10 de Junio de 1528, teniendo presente la necesidad que se sentía en la entonces villa de hacer molinos para moler las ceberas, y en la imposibilidad de levantarlos por su cuenta por carecer de recursos, acordó sacar en almoneda los lugares en donde podían levantarse, y uno de ellos era “cabe Molinao”, que es un lugar llamado Maubernet, que Lizaso escribe Malbernet.” [3]

Mugicak ez du esaten non kontsultatu zuen aipatzen duen udal-akta hori, -1813an Donostiako hiriaren eta artxiboaren sutean desagertu zen dokumentazio bat-, agian bere artikuluaren orrialde horietan Gipuzkoan dagoen toponimia gaskoia aztertzen ari delako, eta horregatik, hain zuzen, Domingo de Lizaso genealogistak erabilitako Malbernet aldaera aipatzen du. Aipamen hori interesgarria da guretzeko, izan ere Lizasok, bere liburuan, Malbernet Santiagoko Etxearen jabetza dela dio, -”sus molinos de moler cevera nombrados Malbernet“-, eta gehitzen du: “cuyos poseedores fueron Martin Sanchez de Villaviciosa y Maria Miguel de Santiago“, Villaviciosa-Santiago senar-emazteak jabeak izan zirela, alegia. [4]

Dokumentazioa aztertuta, ezin da egiaztatu Lizasok Malbernet/Maubernet errotaren eta Santiago familiaren artean ezartzen duen harremana, baina erreferentzia horrek balio handia izango du guretzako. Izan ere, kontsultatutako Santiago leinuaren dokumentazioaren artean 1528ko abenduaren 21eko data duen espediente baten kopia aurkitu dugu, eta espediente horrek lotura estua izango du, ikusiko dugunez, Serapio Mugicak Mauberneti buruz emandako informazioarekin. [5]

Hauxe da espedientearen izenburua:  «Venta de unos sitios de molinos nombrados “de la Aguada”, cerca de Mundaiz, en los juncales; por la ciudad de San Sebastian a Esteban de Santiago, en 266 ducados; ante el Escribano Domingo de Alzega, en San Sebastian a 21 de Diciembre de 1528“». [6] Hau da, Donostiako hiriak Esteban de Santiagori errotak eraikitzeko leku bat saltzen dio 266 dukatetan, La Aguada izeneko lekua, Mundaiztik gertu, ihitokietan. La Aguadako leku hori Santiago-Errotak gaur egungo Katalina de Erauso kalean (Amara) zuena da.

Salerosketa-eskriturarekin batera, Donostiako Hiribilduko erregimentuaren aktaren kopia bat dago, 1528ko ekainaren 10ean egina. Bertan, salmenta justifikatzen duten arrazoiak azaltzen dira lehenik eta behin: erroten eskasia aleak ehotzeko, hiriko zorrak eta gastuak, eta derrama saihesteko. Honela dio dokumentuak:

“en esta dicha Villa hauia mucha necesidad de moliendas de seuera por falta de las quales el pueblo e republica de la dicha Villa rezeuia mucho daño, e fatiga no podiendo en tiempo de verano moler sus severas que lleuavan fuera de sus casas, y moliendas, y avn de su juridicion, y por que la dicha Villa tenia lugares conbenientes para en que se ysieren mas molinos assi en sus aguas dulzes como en las saladas en sus publicos consegiles [...] todos de conformidad dixeron que por socorrer a la dicha Villa de la dicha necesidad, e porque la dicha Villa por si no vastaua ni podia ni le convenia hazer molinos y, esta muy necesitada y endeudada, assi por las obras que por mandado de su Magestad se hazen como por otras necesidades e pleitos , e por evitar derrama [...]“.

Ondoren, honako errotak eraikitzeko guneak eta lekuak almonedan saltzeko agintzen da:

“vno de ellos entre los molinos de Lorenzo de Montaot e los de Domingo Lopez de Ernialde e otro sitio, e lugar de molino entre los molinos que fueron de Martin Perez de Bildain, e del dicho Domingo Lopez, e otro sitio e lugar de molino caue Molinao en Alza que es en lugar llamado Maubernet“.

Lau egun geroago, ekainaren 14an, lehenengo errota-lekua enkantean jarri zen, La Aguadako ihitokiari dagokiona, Lorenzo de Montaot-en eta Domingo Lopez de Ernialde-ren erroten artean, Santiago-Errota izango zena. Horrela, hasiera batean, operazioak ez zuen erakargarria izan behar, eskaintzaileek beherantz jo baitzuten eta enkantea hutsik geratu baitzen. Almoneda ekainaren 21ean, ekainaren 28an, uztailaren 19an, abuztuaren 2an eta abuztuaren 9an errepikatuko da, eta guztietan enkanteak hutsik geratu ziren.

Dena aldatuko da zazpigarren almonedan, abenduaren 13an, salmenta operazioak benetako babesa lortzen duenean. Ekitaldiaren hasieran, Karlos enperadoreak eta haren amak, Juana erreginak, bidalitako gutun bat irakurri zen. Gutun horretan, Donostiako Hiribilduko kontzejuaren eskaerari kasu egin ziotela diote, eta, korrejidoreari eta Kontseiluari informazioa eskatu ondoren, azaldu zizkioten arrazoiak aintzat hartu eta bi errota-gune saltzeko baimena eta ahalmena emateko agindu zuten. Gutunak zehazki aipatzen ez baditu ere, bi errota-gune horiek La Aguada eta Maubernet dira. Errege agindu horrek babesa osoa ematen dio Donostiako kontzejuari kontzeju-jabetzak saltzeko eta, horren ondorioz, enkanteko balioa handitzea ekarriko du, hasierako 200 dukateetatik 266 dukateetara igaroz.

Gorago esan dugun bezala, ez dugu aurkitu Maubernet/Malbernet Santiagoren etxearekin zuzenean lotzen duen ezer, eta horrek zalantzan jartzen du Lizasok esandakoa, errota Martin Sanchez de Villaviciosaren eta Maria Miguel de Santiagoren jabetzakoa izan zela dioenean. Gainera, zalantza areagotu egiten da ikusten dugunean Maria Miguel de Santiagoren testamentuan, xehetasunetan ugaria baita, ez dagoela errota horri buruzko aipamenik [7], eta ez dugula inolako erreferentziarik aurkitzen Jago Irixoa historialariak Martin Sanchez de Villaviciosari eta haren jabetzei eskaini zien atalean, Pasaia: hastapenak (XIV-XVI) liburuan. [8]

Mauberneten enkante- eta salmenta-prozesua La Aguadakoaren ondoren gertatu behar izan zen; izan ere, bederatzi hilabete baino ez ziren igaro 1528ko abenduaren 21ean Esteban de Santiagori saltzeko eskritura egin eta 1529ko irailaren 7an Arriagak Errenteriako kontzejuari idazkia aurkeztu zionetik. Idazki horrek agerian uzten du ordurako Arriaga Mauberneteko errotak eraikiko diren lekuaren jabea zela. [9]

Erroten salmentak, ordea, bizilagunen aurkakotasuna aurkitu zuten bidean. Horren erakusgarri daukagu Errege Kontseiluak 1529ko maiatzaren 15ean emandako ebazpen bat, Donostiako zenbait herritarrek aurkeztutako salaketari erantzunez. Hauxe da auzokideen salaketa:

“los Alcaldes é Regidores de la dicha villa, fingiendo ocasiones de necesidad, diz que vendieron el año pasado de mil é quinientos é veinte é ocho, ciertas tierras é sitios de molinos de que los vecinos de la dicha villa se aprovechaban de juncos é feno é pastos de ganados para sus necesidades, lo cual diz que habian fecho por aprovechar á algunas personas sus amigos que compraban los dichos heredamientos, é por se aprovechar dellos, é á otras personas con los depósitos del precio de las dichas ventas …”. [10]

Kontzejua gezurretan aritzea salatzen dute, -kontzejuak ez zituen aurkeztu kontzeju-jabetzak saltzeko beharra justifikatzen zuten diru-sarreren eta gastuen kontuak-, bai eta beraien lagunen alde egiteaz ere, eta, horren guztiaren ondorioz, zuzenean kaltetuak gertatzen dira udal ondasunen gainean erabilera kolektiboko eskubidea duten bizilagunak , hala nola ihiak atera eta erabiltzeko eta mota guztietako abereak larratzeko eskubidea.

Kontseiluak azken sei urteetako Donostiako kontuak ikuskatzeko aginduko du eta pentsa daiteke ikuskatze horren emaitza Donostiako kontzejuaren aldekoa izan zela, La Aguada eta Mauberneten jabe berriek, Esteban Santiagok eta Juan Perez de Arriagak, eskuratutako eskubideak ez baitziren aldatu eta jabe osoak izan ziren.

Errege-abalak eta Kontseiluarenak bidea libre ematen zioten Arriagari errotak Mauberneten eraikitzeko, baina dena ez da hain erraza izango. Errenteriako kontzejuaren aurrean jabetza eskuratu bezain laster aurkezten duen idazkiak oso ondo islatzen du hori. Arriagak ziurtatu nahi du Errenteriak ez duela inolako eragozpenik jarriko, bere notarioari zera entzuna baitzion: “el dicho brazo de mar era comun de los conçejos de la dicha villa de San Sabastian e desta dicha villa de Oyarçun (sic) le queria proybir e vedar porque ende que suplicaba a sus merçedes tubiesen por bien de [marratuta: darle liçençia] para faser e pasar la dicha presa por la dicha basa e canal e non le quisiesen poner en ello ynpedimiento alguno en ello“. Molinaoko paduraren jurisdikzioa Donostiarena eta Errenteriarena zela, alegia. Erregidoreak lekua bisitatzera joatekotan geratu ziren. Aktaren bazterreko ohar batek hau dio: “non quiso liçençia ni se le dio ¿lugar?”.

Idazkia aurkeztu eta bi hilabetera gertatutakoek Arriagak errota altxatzen hasi aurretik erakutsitako zuhurtasuna arrazoizkoa zela erakusten dute: 1529ko azaroaren 25ean, borroka armatu odoltsu bat gertatu zen San Martzial elizaren inguruan eta Port de Plat (Guardaplata) baserrian, badiaren jurisdikzioak Donostia eta Errenteriaren artean sortutako gatazkaren eta portuaren Donostiako administrazioak Errenteriako merkataritza-jardueran eragiten zituen kalteen ondorioz. [11]

Portuari buruzko gatazka jurisdikzionalaz gain [12], Arriagaren ekimenak Errenterian ere bizilagunen kexekin topo egingo du, Mauberneteko senadia txikian errota berria eraikitzen ari zelako. Esteban de Yriçarrek 1530eko abenduaren 30ean Errenteriako erregimentuan aurkeztutako salaketak Arriaga Errenteriako kontzejuaren oniritziarekin egiten ari zen errotaz bizilagunek daukaten kexa adierazten du: “como los de Oyarçun se quexaban de tres cosas la vucal [=presa] e molino nuevo que los de Harriaga fazian en el braço de mar del Pasaje e con consentimiento desta dicha villa…“. [13] Ez ditu kexak zehazten, baina Donostiako bizilagunek azaldutakoen ildotik joango ziren.

Ez salaketa horrek, ez Donostiako bizilagunek lehenago egindakoak, ez zuten eragotzi Mauberneteko errota eraikitzea. Denborak aurrera egin ahala, Iparragirreren errota izatera pasako da XVIII. mendean, Molinaoko Iparragirre baserriko jabetza izatera pasa zenean. Bere errota bizitza, azkenik, 1844 inguruan amaituko da, errepide nagusiaren eraikuntzarekin eta ondorioz paduraren lehortzearekin. Aberneta etxea, XX. mendearen erdialdean desagertua, eta Usozeko kirol-pistak, ikastolak eta anbulatorioak okupatutako zabalgunea dira Arriaga etxeko seme batek XVI. mendearen lehen herenean Mauberneten eraiki zuen marea-errotaren azken aztarnak.

***

Erreferentziak:

[1] Errenteriako Udal Artxibo Historikoa, EUAH-AMHE, A-1-2, 4. zatia, 45r-v orr. [122-123].

[2] AGUIRRE SORONDO, Antxon: “Nuestros molinos“. In: Altza, hautsa kenduz - X (2003), 166. or..

[3] MÚGICA, Serapio: “Los gascones en Guipúzcoa“. In: Estudios sobre San Sebastián, Grupo Doctor Camino de Historia Donostiarra 13 (1980), 96. or.: “Mal-vernet [...] Vern, significa ‘abedul o aliso’ -altza en vascuence-, y según esto, el todo Mal-vernet será ‘Alisal en lugar predominante’.” Gai honi buruz, ikus MÚGICA, José: “Los gascones en Guipúzcoa“. In: Boletín de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos del País. Donostia: 1967, 5, 8 orr..

[4] “Esta Casa solar de Santiago tenía sus dos bodegas y muelles y porción de montes jarales en el camino por donde se va al lugar de Lezo, y sus molinos de moler cevera nombrados Malbernet, en jurisdicción de la ciudad de San Sebastián en la ribera del brazo de mar que va hacia los molinos de Molinao con sus tierras de sembrar manzanales, huerta y demás pertenecidos, cuyos poseedores fueron Martin Sanchez de Villaviciosa y Maria Miguel de Santiago, su mujer, vecinos del mismo lugar del Pasaje [...]“. LIZASO, Domingo de: Nobiliario de los Palacios, Casas solares y Linajes nobles de la M.N. y M. L. Provincia de Guipúzcoa. San Sebastián: Imprenta de la Diputación, 1901, II liburukia, 72. or..

[5] Serapio Mugicak Olazabalgo Etxeko artxiboaren inbentarioa egin zuen. Artxibo horrek Santiagotarren leinuko dokumentazioa gordetzen du, eta espedientea bertan dago. Horri esker, Mugicak Mauberneti buruz erabili zuen informazio-iturria espediente hori izan zitekeela susmatzen dugu.

[6] Euskadiko Artxibo Historikoa, Olazabal Etxearen Artxibo, signatura 000886. Espedientearen transkripzioa hemen. Espedientearen beste kopia bat Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoan dago: 1848-05-09, “Donostiako Udalak Santiago errotaren (Donostia) salmenta-eskritura protokolizatzea (1528-12-21), Esteban de Santiago bertako bizilagunaren alde. Frantzian bizi den Francisco Larralde Diusteguik eskatuta.” AHPG-GPAH 3-3329 A72r-100r.

[7] IRIXOA, Iago: “Martin Santxez Villaviciosa: Un ejemplo de expansión en la bahía“, in Pasaia: orígenes (Siglos XIV-XVI) . Sorginarri bilduma, 5. Pasaia: 2009, 26, 27 orr..

[8] 1541-09-12 Maria Miguel de Santiago-ren testamentua. Arg..: ÁLVAREZ PÉREZ-SOSTOA, Denis; GARRIDO YEROBI, Iñaki: In Dei Nomine. La Hondarribia del siglo XVI a través de sus testamentos. XVI. mendeko Hondarribia bertako testamentuen bidez. Hondarribiko Udala, 2014, dok. 153.

[9] Honi buruz, ikus IRIJOA CORTÉS, Iago; MARTÍN SÁNCHEZ, David: Errenteria a inicios de la Edad Moderna (1495-1544), edizio digitala, 319. or.. Inprimatutako edizioan, Errenteria a inicios del siglo XVI: comercio y sociedad. Bilduma, 24 zbkia. (2012), 51. or..

[10] Toledo, 1529-05-15: Errege Kontseiluaren ebazpena, sei urte lehenagoko Donostiako hiribilduaren beraren, errenten eta banaketen kontuak hartzeko aginduz. Arg..: “Colección de cédulas, cartas-patentes y otros documentos concernientes á las Provincias Vascongadas”. III. liburukia.  Madril, 1829, 241-243 orr..

[11] “Estas poderosas consideraciones y la de la precisión en que mediante la sentencia de Lasarte y Urdayaga y privilegio de don Enrique se les iba a poner a la villa de Oyarzun y su tierra, de desistir del floreciente comercio que habían hecho y hacían en el puerto como luego se dirá, fueron causas de irritar sus ánimos y renovar los alborotos contra San Sebastián hasta que haciendo unos y otros gente asalariada, continuaron las hostilidades y se dieron una sangrienta batalla en las cercanías de la iglesia de San Marcial del partido de Alza, causando de una y otra parte mucha mortandad y saliendo vencedores aquellos como que obligaron a los de San Sebastián a encerrarse en la casería de Port de Plat, sita más arriba de la Herrera, a la que incendiaron. Consta este Pasaje de información auténtica recibida en virtud de despacho del Corregidor de esta Provincia, licenciado Diego Ruíz de Lugo, su fecha 25 de Noviembre de 1529…“. GAMÓN, Juan Ignacio: Noticias históricas de Rentería. Nueva Editorial. Donostia: 1930, 261. or..

[12] Badiako uren gaineko jurisdikzioaren gaiak sortaraziko eztabaidek ondorengo mendeetan jarraituko dute. Adibidez, Errenteriako kontzejuak 1691ko apirilaren 16an egindako mugarriztatzearen akta honetan ikus dezakegu, non mugarriak itsasgora heltzen den lekuetan kokatzen dituen, “En todo aquello que inundan las mareas en su maior cresiente, y en el Puerto y canal de los Pasajes“, eta horien artean Abernat errota seinalatzen du: “… y desde allí a un molino de la misma villa [Donostia] llamado de Abernat; y desde allí por la costa asta la puente de Molinao …”.  EUAH-AMHE C/5/I 5. liburukia, 3. espedientea. Horri dagokionez, aipatzekoa da 1890eko epaia, Pasaiako udalerriari Antxoko barrutiaren gaineko jurisdikzioa eman ziona itsasgorak jotzen zuen lekuraino, Maubernet errotaren karga-depositu zaharra hartzen zuen zabalgunea Altzako jurisdikzioaren pean geratu zela, eta, horregatik, gaur egun Donostiako terminoaren zati dela.

[13] Fermin Lasalak 1844an eskuratu zuen obraren emakida. Ikus ROQUERO, Mª Rosario: La vida de Altza a través de sus actas municipales (1843-1900). AHM, 58. or..

Irudiak:

1. irudia: “Molino de Iparraguirre”, plano honen xehetasuna: “Plano de la Ría y puerto de los Passages y de las poblaciones situadas en su costa, según se hallaban el año de 1760” (Pasaiaren eta bere itsasbazterrean dauden herrien itsasadar eta portuaren planoa). Arg..: GÓMEZ PIÑEIRO, Javier et al. Documentos Cartográficos Históricos de Gipuzkoa, I: Cartoteca Histórica del Servicio Geográfico del Ejército. Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia: 1994, 231. orr.

2. irudia: Aberneta, XX. mendeko lehen erdialdean. (Iturria: Antxotarrok Historia Mintegia); egungo ikuspegia: Google Maps.