Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (I)
(1. irudia)
Iñigo Landa, Juan Carlos Echeveste
Europako XVI. mendea itsasoz haraindiko nabigazioaren eta kolonizazioen garaia da. Felipe II.a erregeak (1557-1598), pirateriaren aurka eta Europako beste potentziekin ozeanoak kontrolatzeko zeukan lehian, ontzigintza plan handi bati heldu zion eta itsasontzien kaskoetarako egokiena zen haritz-basoak landatzeko politika sustatu zuen.[1] Haren aginduek eta bestelako xedapenek Kantauri kostaldeko herri eta portuetan eragin zuzena eduki zuten, baita Altzan ere. Izan ere, Altza, Pasaiako badian kokatuta eta ontziolak gertu edukita [2], baldintza ezin hobeak zituen ontziolak haritz-egurrez hornitzeko.
Oharra: artikuluaren luzera dela eta, lau zatitan argitaratuko da. Orri honen amaieran landuko diren gaien aurkibidea dago.
Alabaina, errege xedapenek Batzar Nagusiei eta kontzejuei aginduak aplikatzera behartzen bazieten ere, haien ezadostasunarekin topo egin zuten. 1564ko Batzarrean honela erantzun zioten erregearen aginduari: “en esta Provinçia no conviene al servicio de Su Magestad que se tenga la orden en el plantar de robles, la orden que se da por la dicha provisión, ni se podría cunplir ni executar“.[3] Hauek ziren erabili zituzten oinarrizko argudioak: Probintzia txikia da eta lur gutxi dago, eta gipuzkoarrak asko dira, burniolaz, nekazaritzaz, abelazkuntzaz eta itsas-merkataritzaz bizi direnak: “tiene mucha población e está fundada sobre herrerías e labranca e crianca e tratto de mar“. Beraz, Gipuzkoako txara mendiak eta kontzeju-lurrak jarduera horietarako erabiltzen dira eta ez dago lekurik ontzigintzarako haritzak landatzeko.
Hala eta guztiz ere, Gipuzkoako erakundeek errege aginduak beteko dituzte, baina Batzarrak haritz-landatzen aurka erabilitako argudioak errealitatean oinarrituak zeuden eta errege xedapenak ezartzeko zeuden arazoak eta zailtasunak agirian geratuko dira, horietako asko jabetza publikoko lurren kudeaketarekin erlazionatuak. Izan ere, kontzeju-lurrak oso garrantzitsuak ziren biztanleentzat zeinek kontzeju-lurrak ontzigintzarekin zerikusirik ez zuten beste jarduera askotarako erabiltzen zituzten, gehienetan kontzejuak baimendutako jardueretarako, baina baita legez kanpoko erabilpenak egiteko, hala nola usurpazioak eta lapurretak.
Mirasun baserrian 1597. urtean gertatutakoa hori erakusten du. Donostiako kontzejuak Lezoko ontziolan erregearentzako galeoiak eraikitzen ari zen Antonio de Urquiola generalari Sius, Mirasun eta Mercader baserrien inguruan eta Herreran zeuzkan kontzeju-lurretako 160 haritz saldu zizkion. Markatutako haritzak ikustera joan zirenean topatu ziren horietako 45 Mirasungo jabeak ziren Tomas de Guruceaga eta Maria Lopez de Guruceaga aita-alabek kontzeju-lurretan zeuden haritzak oinetik moztu eta baserriko atarian pilatuak zeuzkatela. Haritzak mozteagatik atxilotu zituzten eta ondoren kondenatu haritzen balioa eta isuna ordaintzera.[4]
Artikulu honen helburua da ezagutzea nola garatu zen Espainiako monarkiak ontzigintzaren alde bultzatutako baso-politikaren aplikazioa eta horrek Altzan izandako ondorioak, bereziki kontzeju-lurren kudeaketaren inguruan sortutako arazo eta gatazkei dagokienez.
Haritza
Kantauri isurialdeko lurraldetan, haritza izan da tradizioz zuhaitz nagusia eta ikonikoa, baina nahikoa da gaur egun gure mendi eta haranetatik paseatzea haritzaren presentzia oso urria dela jabetzeko.[5] Eskasia hori, ordea, ez da orain dela gutxiko kontua. Bostehun urte atzera egin dezakegu hazkunde demografikoak eta nekazaritzaren eta abeltzaintzaren hedapenak bultzatutako atzerakada baten lehen seinale argiak aurkitzeko.
Espainiako monarkiak, ordea, ozeanoen kontrolari eusteko itsas armadak behar zuen ontzi produkzioa sustatu behar zuen eta, horretarako, ezinbestekoa zen egur hornikuntza ziurtatzea, haritz-egurra, batez ere.[6]
Altzak duen kokapen geografikoagatik hariztientzako leku aproposa da. Gainera, bere lurraldearen zabaltasunagatik[7] eta Pasaiako badian kokatuta egoteagatik, basoaren ustiapen intentsiborako ere oso egokia izan zitekeen. Horregatik, ontzigintzaren eta horren inguruan hartzen ziren erabakien eraginpean bete-betean egon da, baita horren inguruan sortzen ziren gatazketan nahasia ere.
Adibidez, 1589ko urte hasieran, Altzako auzokide eta etxe jabe talde batek Donostia hiriko kontzejuari eskatu zion, arrakastaz, ez zezatela haritzik landatu Molinao inguruko mendialdean, kalte handia egiten zietelako. Haritzak landatu behar zituzten lurrak Donostiako kontzeju-lurrak ziren eta mendialde publiko hori erabiltzen zuten ganaduzaleak eta inguruan zeuden sagastien jabeak ziren bere interesak kaltetuak ikusten zituztenak.[8]
Deforestazioaren aurrekariak: hazkundea eta interes kontrajarriak
XIV. eta XV. mendeetan zehar basoak urritzen hasi ziren, ekonomiaren eta demografiaren hazkundearen ondorioz. Prozesu hori Altzan bertan argi ikus dezakegu. Gutxienez, 1379-1439 urte bitartean, altzatarrak “Artiga”, “Artigas de Alza” edota “Alza”-ko bizilagunak bezala agertuko dira dokumentuetan. Artiga hitz hori luberritzeaz ari da, hau da, basoari lursailak kenduz nekazal lurrak (sagastiak landatzeko, batez ere) eta ganaduarentzako larreak eskuratzeaz hitz egiten ari da.[9] Luberritzea, biztanleriaren hazkundea eta komunitatearen eraketa elkarrekin doaz eta Altzan horren ondorio esanguratsuena San Martzial elizaren sorrera izango da, Altzako Artigako bizilagunek bultzatuta, 1390. urtean. Elizaren lehen eraikin hura zurezkoa izango da.[10]
Zura oinarrizko lehengaia zen garaiko bizimoduan eta ekonomian, - etxegintza, erregaia, tresneria…, baita ontzigintzan ere- , eta dagoeneko XIV. mendean lehen errege aginduak ezagutuko ditugu basoen gutxiagotzeari aurre egiteko. XV. mende amaieratik aurrera, Amerikaren aurkikuntzarekin batera, penintsularen eta Europako mugak ozeanoaren gainetik zabalduko direnean, zuraren beharra nabarmen handituko da.
Horrela, basoen urritze prozesua areagotuko da. Gipuzkoako haranen hondoan zeuden burdinolek eta ontziolek basoko baliabideak kontsumitu zituzten haranaren hondotik mendi-tontorreraino.[11]
Arazo horri aurre egiteko asmoz, XVI. mende erdialdetik aurrera erabakien eta aginduen ugaritzea ikusiko dugu. Aurretik ontzigintza estatuaren jarduera estrategiko bazen, momentu horretatik aurrera estrategikoagoa bilakatuko da eta Kantauri isurialdeko basoak estatu-politikaren jomugan jarriko dira.[12]
ERREFERENTZIAK
[1] MARTÍNEZ GONZÁLEZ, Alfredo José: “Fomento naval y gestión forestal en la segunda mitad del siglo XVI: documentos para una historia jurídica, intitucional y social en el arco cantábrico“, in: Anuario de Historia del Derecho Español [AHDE], 86. zkia. (2016), 749-783 orr.; Egile berarenak: “Masas forestales para las armadas: Las áreas jurisdiccionales de montes y plantíos (siglos XVI-XVIII)”, in: Naveg@mérica, nº 14 (2015), 7-8 orr.; “Bosques guipuzcoanos para la construcción de navíos y recopilación normativa por el Real Consejo de Castilla (1569)“. Tiempos Modernos, 39 (2019/2), 321-342 orr..
[2] Ikus AHM: “Ontzigintza Altzan, zertzelada batzuk“, in: www.estibaus.info (2024-04-12).
[3] AYERBE IRIBAR, Rosa: Orígen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y en Guipúzcoa. El Servicio forestal de la Diputación de Guipúzcoa. I. Documentos. 2005. 7. dok., 12-13 orr.: “Minuta de razones expuestas por la provincia de Guipúzcoa para que no se ejecutase en ella una real provisión sobre plantíos de robles, conservación y aumento de montes.” (1564-11-22).
[4] “[Orri-bazterrean: Que Antonio de Urquiola dio la villa 160 robles que tenia en la tierra de Alça para fabrica de galeones de su magestad. Y en regimiento de 22 de mayo del año seguiente de 1598 se refiere dio poder la villa a Miguel de Acosta mayordomo de ella para cobrar 1507 reales y 32 maravedis por los dichos robles]
En regimiento de treçe de junio esta el decreto seguiente:
Este dia el alcalde Gregorio de Echaçarreta y regidor Agustin de Lizarza que fueron ymbiados a la tierra de Alça a ber los robles creçidos que en ella ay del consejo que los a pedido a Antonio de Urquiola para la fabrica de su magestad y sus galeones a lo qual enbio a maestre Juan de Urizmendi que es maestre de fabricar dichos galeones para señalar los que son utiles e yçieron relaçion de como se an señalado nouenta pieças de robles de trasmocho y algunos altos que estan de frente de las cassas de Sieus y Mirasun y otros veinte y cinco cerca de la hereda[d] entre el molino del jurado Gaspar del Portu y la casa de la Herrera y otros quarenta y cinco que estauan señalados y allaron cortados por el pie desde la cassa de Mercader asta la de Mirasun y que hauiendo quien hauia cortado otros quarenta y seis robles que se allaron en la puerta de la casa de Mirasun se allo que los hauian cortado Thomas de Guruçeaga y Maria Lopez de Guruçeaga dueños de la cassa de Mirasun y por el excesso de hauer cortado los dichos robles estando plantados para el consejo desta villa y en tierras suyas ynbiaron presos al dicho Tomas y su ija para probeer en el caso lo que conuenga y hauiendo quedado de acuerdo con el dicho maestre Juan de Urizmendi señalados los dichos çiento y sessenta robles que se cortarian luego y la leña de la rama y corteza quedaria para esta villa y el balor de los robles tasados se pagarian y para conferir lo que toca a la paga de ellos fueron al Passaje y lo comunicaron con el el dicho Antonio de Urquiola el qual prometio de pagar el balor de los dichos çiento y sessenta robles por la tasacion y a precio de lo que el dicho maestre Juan de Arizmendi yçiere del primer dinero que su magestad librare y enbiare para la dicha fabrica y en esta conformidad quedaron de acuerdo para que se cortasen y los lleuasen y dijeron que en lo susodicho se auian ocupado etcetera. Y en raçon de estos robles ay otros decretos attras y adelante.
[Orri-bazterrean: Que Thomas e Tomas (sic) de Guruçeaga y María Lopez de Guruçeaga dueños de la cassa de Mirasun cortaron robles conseguiles y les condenaron por ello en pena]
Y en quantto a los quarenta y seis robles que tienen cortados los dichos Thomas y su yja probeyeron que se notifique a los dichos Tomas de Guruçeaga para que en el domingo se allen con un maesttre carpintero para que juntamentte con el nombrado por esta villa se tasen y exsaminen los dicho robles para que paguen su valor y ademas de ello por el exceso de hauerlos cortado por su propia autoridad sin lizençia y consentimientto desta villa les condenaron en mil maravedis de pena lo qual yo el dicho escriuano notifique el dicho probeymiento a los dichos Tomas y Maria Lopez de Guruçeaga en sus propias personas los quales dandose por notificados dijeron que lo oyan.” Donostiako Udal Artxiboa, H-00299-L, 531-534 orr., 1570-10-19. Arg.: MUÑOZ ECHABEGUREN, Fermín: “Dos documentos sobre finales del XVI sobre robles en Altza“, in Altza Hautsa Kenduz X (2009), 78-79 orr..
[5] Gipuzkoan lurraldearen % 61 basoa da, eta haritzaren presentzia baso-azalera guztiaren % 16a baino ezta. https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/mapa_forestal_2022/eu_agripes/adjuntos/El-bosque-vasco-en-cifras-2022_EUS.pdf
[6] Haritza eta pinua ziren ontzigintzako funtsezko zurak, elastikotasuna, pisu txikia eta iraupen handia zutelako: “La madera del sur y de levante peninsular no era demasiado apta para naves atlánticas, probablemente por la mayor amplitud de sus anillos anuales, y su nudosidad. En una cédula de 1593 se explica que la prohibición de que naves andaluzas fuesen a la flota de Indias se debía a que la madera de pino, empleada sin dejarla curar, al secarse despedía los clavos, aflojaba los pernos y originaba que el casco se abriera y se perdiera la embarcación.
Para la construcción de barcos, entre el 30 y el 50 por ciento procedía de madera de coniferas, sobre todo pinos, y entre el 50 y el 70 por ciento, de frondosas, especialmente el roble (Quercus robury Quercus petraea). El olmo y el fresno se utilizaban para las cureñas de los cañones y cuadernas de las embarcaciones menores. El haya, para remos e interior de los barcos. El pinabete y pinsapo se empleaban para tablones. Roble y pino, por su elasticidad, escaso peso y gran duración, eran las maderas fundamentales en la construcción naval.” Ikus FERNÁNDEZ IZQUIERDO, Francisco: “Astilleros y construcción naval en la España anterior a la Ilustración“, I Jornadas de historia marítima, 1989, 43-44 orr..
[7] Altzaren lurralde historikoak 14,5 km2 ditu (UBILLOS, Mikel: “Estudio de los límites del antiguo municipio de Altza“, en: Altza Hautsa Kenduz I (1988), 16. or.. Azaleraren arabeko egungo Gipuzkoako 88 herrien rankingean Altza erdialdean legoke, 45. postuan.
[8] “San Juan de Oyarzaval al vezino de esta Villa. Por mi e Juanes de Casares, Domingo de Berra, Bernart de Darieta, Anton de Roncesballes, Simon de Miraballes, Anton de Aduriz, Juan de Arçaq, Juanes de Arnabidau, Anton de Aduriz dueño de la casa de Acular, Guillen de Casares, Domingo de Larreaherdy, Ramus de Sieus y consortes, vezinos e moradores de Alça, pareçemos ante vuestras mercedes y dezimos que a nuestra noticia ha venido que vuestras mercedes han mandado e mandan plantar de robles el termino nombrado a la Cruz que es en la dicha Alça entre el molino de Molinao y la cassa de mi el dicho San Juan de Oyarçaual y es assi que si el dicho termino se planta de robles como se presupone, nosotros perdemos nuestras cassas porque el ganado hemos de echar forçosamente al dicho término y no a otra partte y demas perdemos los mançanales y sembradios de las dichas nuestras cassas e con esto nuestras vidas, y la villa respectto de nuestro daño no reciue probecho alguno, atentto lo cual y que somos vecinos de la dicha Villa y hermanos de vuestras mercedes desde su fundación…”. Arg.: MUÑOZ ECHABEGUREN, Fermín: “Dos documentos sobre finales del XVI sobre robles en Altza”, in Altza Hautsa Kenduz X (2009), 77-78 orr..
[9] LANDA, Iñigo; ECHEVESTE, Juan Carlos: “Altza XIV. eta XV. mendeetan”, in Altza, Hautsa Kenduz III (1996), 54-59 orr.
[10] ELEJALDE ALDAMA, Félix: Parroquia Altza San Martzial. Centenario VI. Mendeurrena 1390-1990. Instituto Dr. Camino de Historia Donostiarra, 1990, 30. or..
[11] Ordura arte hariztiak ziren nagusiak, gaztainondoak eta lizarrekin batera. Pagoak 600-700 metroko altueratik aurrera ugaltzen da, eta haren ustiapena ez da masiboa izango XVIII eta XIX. mendera arte.
[12] 1518-05-21. “Real provisión de la reina Dª Juana y su hijo el rey don Carlos ordenando a las justicias del reino el cumplimiento de ciertas disposiciones tendentes al fomento del arbolado en los montes y pinares del reino“. Errenteriako Udal Artxiboa, C/5/V/1/3. Arg.: AYERBE IRIBAR, Rosa: Orígen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y en Guipúzcoa. El Servicio forestal de la Diputación de Guipúzcoa. I. Documentos. 2005, 9. or..
Irudiak:
1. irudia: “muelle de La Herrera”, “Dique del Rey para maderas”, “Plano del Puerto de Pasages / S. Sevastian 8 de Septiembre de 1802. Josef del Solar” planoaren xehetasuna. Archivo Cartográfico de Estudios Geográficos del Centro Geográfico del Ejército, Ar.F-T.2-C.2-229.
***
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean
(Aurkibidea)
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (I)
- Sarrera
- Haritza
- Deforestazioaren aurrekariak: hazkundea eta interes kontrajarriak
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (II)
- Basogintzaren sustapena XVI. mendean
- “Superintendente de fábrica de navíos y plantíos“
- Etxegintza
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (III)
- Jabetza publikoko lurren kudeaketa: “Que en Alça auia mucha tierra concegil”
Ontzigintzarako haritz-landatzeak Altzan XVI. mendean (IV)
- Lur-neurtzaileak eta kontzeju-lurren mugarritzea: “çien mojones grandes e vistosos“
- Mendi-guardak
- Laburbilduz
