«aiuntados en el campo
de Estibaus segun que lo havemos de uso de costumbre de nos juntar...» (Altza, 1390)

Iñigo Landa, Juan Carlos Echeveste

Europako XVI. mendea itsasoz haraindiko nabigazioaren eta kolonizazioen garaia da. Felipe II.a erregeak (1557-1598), pirateriaren aurka eta Europako beste potentziekin ozeanoak kontrolatzeko zeukan lehian, ontzigintza plan handi bati heldu zion eta itsasontzien kaskoetarako egokiena zen haritz-basoak landatzeko politika sustatu zuen [1]. Haren aginduek eta bestelako xedapenek Kantauri kostaldeko herri eta portuetan eragin zuzena eduki zuten, baita Altzan ere. Izan ere, Altza, Pasaiako badian kokatuta eta ontziolak gertu edukita [2], baldintza ezin hobeak zituen ontziolak haritz-egurrez hornitzeko.

Alabaina, errege xedapenek Batzar Nagusiei eta kontzejuei aginduak aplikatzera behartzen bazieten ere, haien ezadostasunarekin topo egin zuten. 1564ko Batzarrean honela erantzun zioten erregearen aginduari: “en esta Provinçia no conviene al servicio de Su Magestad que se tenga la orden en el plantar de robles, la orden que se da por la dicha provisión, ni se podría cunplir ni executar” [3]. Hauek ziren erabili zituzten oinarrizko argudioak: Probintzia txikia da eta lur gutxi dago, eta gipuzkoarrak asko dira, burniolaz, nekazaritzaz, abelazkuntzaz eta itsas-merkataritzaz bizi direnak: “tiene mucha población e está fundada sobre herrerías e labranca e crianca e tratto de mar“. Beraz, Gipuzkoako txara mendiak eta kontzeju-lurrak jarduera horietarako erabiltzen dira eta ez dago lekurik ontzigintzarako haritzak landatzeko.

Hala eta guztiz ere, Gipuzkoako erakundeek errege aginduak beteko dituzte, baina Batzarrak haritz-landatzen aurka erabilitako argudioak errealitatean oinarrituak zeuden eta errege xedapenak ezartzeko zeuden arazoak eta zailtasunak agirian geratuko dira, horietako asko jabetza publikoko lurren kudeaketarekin erlazionatuak. Izan ere, kontzeju-lurrak oso garrantzitsuak ziren biztanleentzat zeinek kontzeju-lurrak ontzigintzarekin zerikusirik ez zuten beste jarduera askotarako erabiltzen zituzten, gehienetan kontzejuak baimendutako jardueretarako, baina baita legez kanpoko erabilpenak egiteko, hala nola usurpazioak eta lapurretak.

Mirasun baserrian 1597. urtean gertatutakoak hori erakusten du. Donostiako kontzejuak Lezoko ontziolan erregearentzako galeoiak eraikitzen ari zen Antonio de Urquiola generalari Sius, Mirasun eta Mercader baserrien inguruan eta Herreran zeuzkan kontzeju-lurretako 160 haritz saldu zizkion. Markatutako haritzak ikustera joan zirenean topatu ziren horietako 45 Mirasungo jabeak ziren Tomas de Guruceaga eta Maria Lopez de Guruceaga aita-alabek kontzeju-lurretan zeuden haritzak oinetik moztu eta baserriko atarian pilatuak zeuzkatela. Haritzak mozteagatik atxilotu zituzten eta ondoren kondenatu haritzen balioa eta isuna ordaintzera [4].

Artikulu honen helburua da ezagutzea nola garatu zen Espainiako monarkiak ontzigintzaren alde bultzatutako baso-politikaren aplikazioa eta horrek Altzan izandako ondorioak, bereziki kontzeju-lurren kudeaketaren inguruan sortutako arazo eta gatazkei dagokienez.

Haritza

Kantauri isurialdeko lurraldetan, haritza izan da tradizioz zuhaitz nagusia eta ikonikoa, baina nahikoa da gaur egun gure mendi eta haranetatik paseatzea haritzaren presentzia oso urria dela jabetzeko [5]. Eskasia hori, ordea, ez da orain dela gutxiko kontua. Bostehun urte atzera egin dezakegu hazkunde demografikoak eta nekazaritzaren eta abeltzaintzaren hedapenak bultzatutako atzerakada baten lehen seinale argiak aurkitzeko.
Espainiako monarkiak, ordea, ozeanoen kontrolari eusteko itsas armadak behar zuen ontzi produkzioa sustatu behar zuen eta, horretarako, ezinbestekoa zen egur hornikuntza ziurtatzea, haritz-egurra, batez ere [6].

Altzak duen kokapen geografikoagatik hariztientzako leku aproposa da. Gainera, bere lurraldearen zabaltasunagatik [7] eta Pasaiako badian kokatuta egoteagatik, basoaren ustiapen intentsiborako ere oso egokia izan zitekeen. Horregatik, ontzigintzaren eta horren inguruan hartzen ziren erabakien eraginpean bete-betean egon da, baita horren inguruan sortzen ziren gatazketan nahasia ere.

Adibidez, 1589ko urte hasieran, Altzako auzokide eta etxe jabe talde batek Donostia hiriko kontzejuari eskatu zion, arrakastaz, ez zezatela haritzik landatu Molinao inguruko mendialdean, kalte handia egiten zietelako. Haritzak landatu behar zituzten lurrak Donostiako kontzeju-lurrak ziren eta mendialde publiko hori erabiltzen zuten ganaduzaleak eta inguruan zeuden sagastien jabeak ziren bere interesak kaltetuak ikusten zituztenak [8].

Deforestazioaren aurrekariak: hazkundea eta interes kontrajarriak

XIV. eta XV. mendeetan zehar basoak urritzen hasi ziren, ekonomiaren eta demografiaren hazkundearen ondorioz. Prozesu hori Altzan bertan argi ikus dezakegu. Gutxienez, 1379-1439 urte bitartean, altzatarrak “Artiga”, “Artigas de Alza” edota “Alza”-ko bizilagunak bezala agertuko dira dokumentuetan. Artiga hitz hori luberritzeaz ari da, hau da, basoari lursailak kenduz nekazal lurrak (sagastiak landatzeko, batez ere) eta ganaduarentzako larreak eskuratzeaz hitz egiten ari da [9]. Luberritzea, biztanleriaren hazkundea eta komunitatearen eraketa elkarrekin doaz eta Altzan horren ondorio esanguratsuena San Martzial elizaren sorrera izango da, Altzako Artigako bizilagunek bultzatuta, 1390. urtean. Elizaren lehen eraikin hura zurezkoa izango da [10].

Zura oinarrizko lehengaia zen garaiko bizimoduan eta ekonomian, - etxegintza, erregaia, tresneria…, baita ontzigintzan ere- , eta dagoeneko XIV. mendean lehen errege aginduak ezagutuko ditugu basoen gutxiagotzeari aurre egiteko. XV. mende amaieratik aurrera, Amerikaren aurkikuntzarekin batera, penintsularen eta Europako mugak ozeanoaren gainetik zabalduko direnean, zuraren beharra nabarmen handituko da.

Horrela, basoen urritze prozesua areagotuko da. Gipuzkoako haranen hondoan zeuden burdinolek eta ontziolek basoko baliabideak kontsumitu zituzten haranaren hondotik mendi-tontorreraino [11].

Arazo horri aurre egiteko asmoz, XVI. mende erdialdetik aurrera erabakien eta aginduen ugaritzea ikusiko dugu. Aurretik ontzigintza estatuaren jarduera estrategiko bazen, momentu horretatik aurrera estrategikoagoa bilakatuko da eta Kantauri isurialdeko basoak estatu-politikaren jomugan jarriko dira [12].

Basogintzaren sustapena XVI. mendean

Erabaki, agindu eta ordenantzen artean badaude bi historiografiak mugarritzat hartzen dituenak [13]:

• Gipuzkoako Batzar Nagusiek 1548. urtean, lehen aldiz basogabetzearen arazoaz jabetuta, hiribildu bakoitzak urtean 500 haritz edo gaztainondo landatzea aginduko du: “hiziessen plantar quinientos pies de robles y castaños en los exidos comunes…”. Donostiak, beste hiribildu batzuekin batera, ordea, protestatu zuen, ez baitzeukan haren iritziz haritzak non landatu: “no tenia lugar donde poder plantar los dichos robles i castaños“.
• Lau urte beranduago, 1552an, Erregeak txarei [14] buruzko ordenantza berretsiko du: “todas las villas e alcaldias e lugares y personas particulares… ayan de dexar y dexen en los dichos montes xarales asi guiados para carbon de quarenta en quarenta codos vn roble guiado por roble grande y creçido y no le corten ni talen los tales dueños…”. Udalek ordainduko dituzte landaketak hainbanaketen bitartez, landaketa gastoak eta ardura auzokideen artean banatuz, alegia.

Aipatutako 1548. urteko ordenantzan bertan arautzen zen zuhaitzen mozketak nola egin. Mozketa-mota zura zertarako erabiliko zen begira egiten zen eta, horrela, bi motatako basoak edukiko ditugu: burniolentzako ikatza egiteko baso-motza (”trasmocho“), lepatua, eta ontzigintzan eta etxegintzan erabiltzeko gidatutako eta landugabeko haritzen basoa (”bravo“) [15]. Horren inguruan talka egingo dute Estatuaren eta Probintziaren interesek, hau da, ontzigintza eta burnigintzaren arteko interes kontrajarriak, eta, horrela, besteen artean, Donostia, Errenteria, Oiartzun eta Hernani behin eta berriro protestatuko dute baso-motza mugatzeko ahalegin ugarien aurrean [16].

Landatzeak lurzoru- eta klima-ezaugarri egokienak zituzten lekuetan egin behar ziren, kareharrizko tokiak saihestuz, eta landugabeko basoak, iparraldeko haizeak gogor eragiten ez duen lekuetan kokatuz [17]. Ordenantzak betearazteko, udalek mendi-guardak (”guardamontes“) izendatu ahalko dituzte landaketak non eta nola egiten diren ikuskatzeko eta, udalen gainetik, estatuaren interesen jagolea den korrejidoaren ardura izango da.
Bestalde, basoak ganaduarengandik babestu behar ziren eta, horregatik, basoak moztu ondoren eta ugalketa bermatzeko, basoak hartzen zuen lursaila hesitu egiten zen isasia (”dehesado“) bilakatuz, gure dokumentuetan “jaral” bezala izendatuak, txarak, alegia.

“Superintendente de fábrica de navíos y plantíos“

Basogintza sustatzeko aginduak eta ordenantzak, ordea, ez dira espero zuten bezala beteko, eta ahaleginak areagotuko dira. Horren adierazlea da “Superintendente de fábrica de navíos y plantíos” ofizioaren sorrera, ontzigintzaren eta basogintzaren sustapenaz arduratuko dena.
Kantauri kostaldeko lehen superintendentea Cristobal de Barros y Peralta izan zen (1562-1597) [18], monarkiaren funtsezko pertsonaia eta gerraontzien eraikitzailerik onenetakoa adituen esanetan. Gero, kostaldeko lurralde bakoitzak berea izango zuen. Gipuzkoako lehenengoa Antonio de Urquiola itsas-gizona eta generala izan zen (1598-1600), aurretik Lezoko ontziolaren zuzendari gisa jardun zuena, artikulu honen hasieran ikusi dugun bezala. Haren ondoren, Domingo de Idiaquez (1601-1611), Domingo de Echeverri (1611-1618), Alonso de Idiaquez (1618-1646), eta Luis de Necolalde (1647-1670) etorriko dira.

Gipuzkoako superintendentearen eginkizunak eta betebeharrak hauek ziren [19]:

• Gipuzkoan bizi.
• Urtean bi aldiz, itsas kostaldetik bi legoetara zeuden edo ibai nabigarriak zeuzkaten herriak bisitatzea.
• Herrietako justizia arruntarekin batera aztertu eta erabaki zenbat haritz eta lizar landatu, nola egin eta epeak zehaztuz.
• Landaketak zaindu: ganaduaren kalteak saihestu; ez dezaten enbor nagusia lepatu eta adarrak kimatze-lanak kontu handiz egitea, eta zuhaitz bat mozterakoan berri bat landatzera behartuz.
• Herriek eta auzokideek zenbat zuhaitz eta non landatu behar dituzten agindu eta betearazi, landaketa gastu guztiak kontzejuen kontura geratuz.

Etxegintza

Ikusi dugun bezala, basogintzaren ustiaketa areagotzeko zailtasun handiak zeuden. Auzokideek kontzeju-lurretan zeuzkaten eskubideak albo batera geratzen ziren eta, gainera, jarduera ekonomiko tradizionalei kalte handiak egiten zizkieten. Jende askoren bizitza mendiak eskaintzen zituen baliabideen menpean bizi baitzen. Baso-aprobetxamendutik, besteak beste, altzariak, tresnak, sokak, saskitegiak, egurrak, ikatza edo etxebizitzak eraikitzeko materialak ateratzen baitziren [20].

Aipatutako azken horrek, etxegintzarena, garrantzi berezia izango zuen Altzan. Pasaiako portuko itsasontziak sagardoz hornitzeko produkzioari estuki lotuta eta lurrean inbertitze horrek zeukan errentagarritasunak erakarrita, etxe eta baserri berri asko eraikiko dira. XV. mende amaieran Altzan 25 bat etxe zenbatu baditugu, ehun urte beranduago 61 izango dira, Altzako historian izan den baserri kopuruaren hazkunderik handiena industrializazioaren aurretik, etxe kopurua bikoiztu baino gehiago egingo baita. Hurrengo mendeetan, “Artoaren iraultza”ren kariaz, mendez mende kopurua handitzen joango da, XIX. mendean 167 etxe eta baserri zerrendatu arte [21].

Etxegintzak eta ontzigintzak antzeko haritz mota behar zuen, batez ere landugabeak, basoan modu naturalean goruntz haziak, baina, besterik ezean, baita oinetik moztutako haritz lepatuak ere, artikulu honen sarreran aipatu dugun Mirasungo aita-alabaren dokumentuan esaten den bezala, “de robles trasmocho y algunos altos“. Donostiako kontzejuak Antonio Urquiola generalari galeoiak eraikitzeko saldu zizkion haritzak, baina pentsa dezakegu Mirasun etxearen jabeek, Tomas Guruceaga eta Maria Lopez de Guruceaga aita-alabek baimenik gabe oinetik moztu zituzten berrogeita sei haritzak, etxeko atarian disumulu gabe pilatuak, ontzigintza ez zen beste jardunetarako ere saltzeko asmoa izango zutela, hala nola eraikuntzarako.

Mirasunen gertatutakoak, bestalde, garrantzi handiko arazo baten aurrean jartzen gaitu: basoen erabileragatik eta mantentzeagatik [22] botere publiko eta pribatuen artean sortuko diren gatazkak, modu nabarmen batez kontzeju-lurren kudeaketan ikusten direnak.

Kontzeju lurrak Altzan, XVI. mendean (5-i)

Jabetza publikoko lurren kudeaketa: “Que en Alça auia mucha tierra concegil” [23]

Landatzeak sustatzeko aginduak ezartzeko zeuden oposizioa eta zailtasun handiak ikusita, botere publikoen ahaleginak kontzeju-jabetzako mendien kudeaketan kontzentratuko dira. Donostiako udal akten bitartez hurbildu ahal izango gara kudeaketa hori Altzan nola hezurmamitu zen ezagutzera [24].

1575eko ekainaren 8ko aktan jasotako agindua bideratzeko lur egokien bilatzeari ekin zioten, korrejidoreak eta kontzejuko kideek bisitak eginez. Besteen artean, San Marko mendiaren magalean kokatuta dagoen hau ikustatu zuten:

“Yten se bissitó otro término el qual está debajo la cruz de la Sierra de la hermita de la Magdalena hacia la casa de Chipres y entre la dicha casa de Chipres y la casa de Alamulia y la casa de Alanochipi y la borda de la casa de Arzac nombrada Atañoa que es mucho término y muy competente para el dicho plantío“.

Bisitak egitea sustatzearekin batera, aipatutako aktan jarraibide zehatz hauek ematen dira:

• Hamar mila haritz landatzea: “mando a la dicha villa [Donostia] y su regimiento que este pressentte año comencando dende el mes de otubre asta en fin del año planten diez mil pies de robles que estén saconados y que cada año sin faltar ninguno para el dicho tiempo planten otros diez mil pies de robles en las partes y lugares que arriba están dichas”.
• Partikularrek ere haritzak landa ditzatela.
• Mendi-guardak izendatzea: “Que pusiesen guardas para guardar los plantíos“.
• Hazitegiak jartzeko lursailak bilatzea.
• Udalari zegokion egindako landaketen erregistroa liburu batean jasotzea: “Que se hiciese libro para poner la racon de los dichos plantios y estubiese en el armario de la sal[a] del ajuntamiento“.
• Aginduak argitara ematea: “que hiciesen tabla en que se pusiese la real prouision de los dichos plantios y se colgase en la sala del ayuntamiento”.

Orohar, kontzejuak lur jabe handiak ziren, baita Donostiakoa ere. Soilik Altzako lurretan, XVI. mendean, dokumentazioak ondoko lur eremuetan hala zela baieztatzen du: Ulian, San Marko-Molinao mendialdean, Ametzagaina inguruetan, Altzagaina eta Herrera arteko mendi hegaletan (Larreandi), eta Altzagaina-Molinao (Aberneta) magaletan [25].

Aktetan leku horiek eta beste lursail batzuk zehazten dira, batez ere haritzak landatzeko, baina baita beste zuhaitz mota batzuk ere, hala nola gaztainondoak eta lizarrak, izan ere basogintza ontzigintzatik haratago beste jarduerekin ere lotuta baitago, hala nola eraikuntza eta su-egur hornikuntza. Hauexe dira leku horiek:

• Gorago aipatu dugun San Marko mendiaren magalera egindako bisitan deskribatzen dena (1575-06-08), Txipres, Alamoi, Alano eta Ataño baserrien artean dagoen eremua, Astigarraga eta Errenteriako muga ondoan.
• Inguru horren ondoan, Alamoi baserriaren inguran, Juanes de Arozenari bertan landatu zituen 1.665 haritzengatik erreal bana ordaindu zion Donostiako kontzejuak (1621-07-17) [26].
• Gaztainondoen landatzea Bonatzategin, Ametzagaina mendiaren alboan (1571-10-01). Kasu honetan, gaztainondoen zura Santa Katalina zubiaren zutoinak aldatzeko erabiliko da [27]. Urte batzuk beranduago (1592-03-05), ehun eta berrogei gaztainondo baino gehiago zeudela egiaztatuko dute, fruituak emateko txertatutakoak, eta bere momentuan olak edota zubien zutoinak egiteko egokiak izan zitezkeenak [28].
• Aberneta errotaren inguruan, Molinaon, gaur egun Larres izenarekin ezagutzen dugun eremuan, 1.500 haritz (1588-12-21) [29].
• Intxaurrondon ere, su-egurraren hornikuntzarako txara bat erregistratzen da, Algarbe eta Zarategiko sagastiaren ondoan (1589-05-26) [30].

Arrunta zen landatzeak Udalak bere ekimenez egiteaz gain partikularrei ere baimena ematea kontzeju-lurretan zuhaitzak landatzeko:

• Pasaiako Juanes de Villaviciosa-ri eta bere ama Maria de Miranda-ri baimena eman zien Altzan zeukaten baserri ondoko kontzeju-lurretan 50 gaztainondo landatzeko, gaztainondoen fruituak biltzea bizilagunentzat librea izateko baldintzarekin (1571-08-26) [31].
• Bonatzategiko kontzeju-lurretan Miguel de Arreche zubigileak gaztainondoak landatu eta txertatu zituen kontzejuaren baimenarekin Santa Katalina zubiko zutoinak beharrezkoa zenean ordezkatzeko (1571-10-01) [32].
• Mendiola aldean, bestalde, Marianton de Trencher andereak baimena eskatu zuen zuhaitzak landatzeko bere sagastia haizetik babesteko, trukean zuhaitzak kontzejuaren jabetzean geratuz (1572-10-18) [33].

Donostiako kontzejuak, ordea, gorago esan dugun bezala, kostaldeko beste herri batzuekin batera, herri lurren eskasia zegoela argudiatzen zuen Gipuzkoako Batzar Nagusiek haritz landatzeak egitera behartzen zuen ordenantzaren aurka protestatzeko.

Hainbat arrazoi zeuden lur-eskasia alegatzeko. Lehenik eta behin, kontzeju-lur guztiek ez zituzten betetzen haritz-landatzeak arrakastatsuak izateko behar ziren lurzoru- eta klima-ezaugarri egokienak, [34] Uliako itsasaldeko hegala zabalean zeuden kontzeju-lurretan gertatzen zen bezala.

Baina geografiarekin zerikusia duten arrazoiez gain, kontzeju-lurren murrizketa etengabeko pribatizazio-prozesuaren ondorioa ere bada. Denboraren poderioz, Udalaren ezohiko gastuei aurre egiteko, -gerren edota suteen kalteei aurre egiteko, adibidez- herri lurren zati batzuk enkantean saldu zituzten, kasu gehienetan jabe partikularrei [35], baina baita Altzako unibertsitatea bezalako kolektiboei ere, 1523. eta 1561. urteetako bi auzietan ikus daitekeen bezala. Lehenengo auzia Txipres eta Altzako unibertsitateko bizilagunen artean Alamurua (Alamoi) eremuan egindako zuhaitz mozketa batek eraginda [36] sortuko da; eta bigarren auzia aurrerago Kastillun baserria eraikiko den Castellon-go sagastietan kokatuko da, Juanes Arzacen jabetzako harizti mugakide batek eragindako kalteen ondoriozkoa izango da. Harizti hori jatorriz “fueron tierras del conçejo de la villa de San Sebastian” lursail batean landatua zegoen [37].

Horrez gain, usurpazioak eta legez kanpoko apropiazioak ugariak ziren, batez ere etxe jabeek eta hiriko handikiek gauzatzen zituztenak:

• Molinao aldean, Maubernet (Aberneta) errotaren inguruan:
  • Anton de Estor, bere errotaren ondoan zegoen kontzejuaren lursail zati bat berarentzako hartu eta landu zuen, baimenik gabe (1571-09-03) [38].
  • Zortzi urte eta gero, Berra etxeko Domingo de Berra eta Juan Perez de Arrieta mendi-guarda altzatarrak udal gobernuaren aurrean azaldu ziren Juanes de Billabiciosa pasaitarra salatuz, Anton de Estor-en erroten ondoan zegoen kontzeju-lurretan zati bat okupatu eta hesitu zuelako (1579-05-29) [39].
• Ametzagaina aldean, “partido de Vonazategui”-n, izen bereko etxearen inguruan:
  • Miguel de Arreche Bonatzategi baserriko jabeak inguruko kontzeju-lurrak okupatuta zituen, 260 gaztainondo baino gehiago, sagastia, hazitegiak, garia eta artatxikia landatuta (1571-10-27) [40]. Hamar urte geroago, Bonatzategi baserriko jabeak kontzeju-lur zati bat hartu zuela aitortzen du: “Confiesa el dueño de la caseria de Bonaçateguy que tiene un pedaço de tierra consegil”. (1602-05-20) [41].
  • Udal erregidoreek inguru horretan egindako beste bisita batean Altzako auzokide batzuk kontzeju-lurrak beraientzako hartuak zeuzkatela egiaztatzen dute “en ella se açe mençion y ois de que tanta tierra thenia de la dicha concejil algunos vecinos de Alça en el partido de Vonazategui” (1572-03-24) [42].
• Mirakruz aldean, Pasaiako portuko bide ondoan lur zati publikoak okupatzen zituzten, edo bereak balira bezala erabiltzen zituzten, hala nola Miguel de Santiago:

“fuymos a la vissita general del puerto del Pasaje y en el camino consta y pareçe que Miguel de Santiago en su mancanal que tiene en el dicho camino del dicho Passaje junto a las heredades de Laguras fuera de sus setos tomando e ocupando del pasto comun y exidos publicos fuera de sus limites e mojones a echo y aze paredes ansi para fabricacion de vna cassa como para paredes en que cerca los dichos sus mancanales apretando y enangostando el camino publico concejil de esta dicha Villa que va para el dicho lugar del Passaje” (1572-03-07) [43].

Baita Algarbe etxeko jabeek ere, zeinek 1572. eta 1611. urteetan kontzejuarena zen eremuan haritzak lepatu eta moztu zituzten [44].

Usurpazio zerrenda luzeago egin zitekeen, batzuk munta handikoak, eta beste batzuk berriz tamaina txikikoak edota zehaztugabeak [45]. Arazoari aurre egiteko kontzejuak bi kargudun berezi zituen horretarako, lur-neurtzaileak eta mendi-guardak, urte hasieran eta urte baterako izendatzen zituenak. Adibidez, 1621. urtean, basogintzarekin erlazionatutako izendapenen artean altzatarren izenak aurkituko ditugu [46]:

• “Por agrimensores medidores y tasadores a Pedro de Larrachao y Domingo de Yrazaual.”
• “Los guardamontes de la Hurumea Domingo de Echeuerria y Martin de Chipres.”
• “Los guardamontes de Alza Domingo de Aduriz y Guillen de Casares.”

Lur-neurtzaileak eta kontzeju-lurren mugarritzea: “çien mojones grandes e vistosos“
Lur-neurtzaileen eginkizuna jabetza publikoko lursailak identifikatzea eta mugarritzea zen, kontzeju-lurrak eta baita bideak [47] ere. 1572ko abuztuaren 19an, Donostiako kontzejuak Altzan partikularrek usurpatutako kontzeju-lurretan mugarriak jartzeak sortutako gastuen ordainketa onartu zuen. Denera, ehun mugarri “handi eta ikusgarri” jarri zituzten usurpatutako 40.000 oin sagarrondoko kontzeju-lur eremu bat mugarritzeko [48]. Zehatz-mehatz ez dakigu “oin sagarrando” azalera neurri horren balioa, baina berez oso grafikoa da, sagarrondo batek hazitzeko behar duen lekua, alegia, eta kopurua ikusita, argi dago lur eremu hori oso handia dela.

Hiru hilabete eta erdi beranduago, abenduaren 2an, kontzejuak Altzako lurretan egindako beste mugarritze lan bat ordaindu zuen: “que hauia gastado en jornales de los dichos agremisores y car(r)eto de piedras y despenssa de los trauajadores diez y ocho reales y juro la dicha costta y pedio librança sus mercedes mandaron librar“. Denera 27 mugarri jarri zituzten [49].

Mugarritze lan hori mugak zalantzan zeuden bi lursailei dagokie, biak Molinao inguruan. Baten kokapena ez da zehatza, baina egun San Marko zabortegia hartzen duen lekuan egon beharko luke, bertan hiru herrien muga (Iruerrimuga) dagoelako eta argiketan Altza, Astigarraga eta “beste lekuetako” auzokideek parte hartzen dutelako: “regidor a quien fue encargado la reuista de los mojones de los terminos que con vecinos de Alça Astigarraga y otras partes y de ponerlos en los lugares donde quedaron por poner por auerse allado entonces que hauia diferencias entre los vecinos que pretendian ser suyos y esta Villa“.

Bestearen kokapena, ordea, argiagoa da, egun Larres izenarekin ezagutzen dugun inguruan dago. Kontzeju-lurrak Berra eta Darieta baserrien lurrekin muga egiten zuen eta mugarritzen lanean parte hartzen duen bi lur-neurtzailetako bat Casares etxeko jauna izatea ez da kasualitatea izango.

Mendi-guardak

“Ottrosi el dicho Señor Corregidor dijo que para que de aquí adelante los dichos arboles se conserben y no se corten y guien como se an de guiar mandaua e mando que luego que se hiziere el primer plantio el dicho regimiento nombre vna persona o personas de ciencia y espiriencia en el dicho plantio que sirua de guarda y an de siempre por el guardándole y defendiéndole de los ganados y de otro qualquier ynconbiniente al qual den salario competente a costa de los propios de esta villa para que se puedan mantener y no entienda en otra cosa sino en la dicha guarda y conseruacion de los dichos montes conforme a la dicha prouission real.” [50]

Aktetan ugariak dira haien eginkizunari buruzko aipamenak:

• Ganadua harrapatu: “Que porque entrauan ganados en los terminos comunes de esta villa y la de Hernany los prendasen los guardamonttes” [51].
• Arau-hausteak salatu: “Este dia Juanes de Aguirre guardamontes de esta villa dio noticia como en el Mirall de esta villa entre las viñas del señor Juan Lopez de Aguirre regidor y tierras de los herederos de Seuastian de Babaça se auia hecho plantio de robles en lo publico concejil a modo de mojoneda” [52].
• Salaketak ikuskatzeko: “para que hiciesen vista ocular de los nueuos balladares que Domingo Fernandez de Olacaual auia hecho en su casseria que tiene en Alça y de los robles que auia plantado junto a los dichos valladares a lo largo de ellos”. [53]
• Egiaztatu lursailen arteko mugarriak bere lekuan zeudela: “fue encomendado lleuase Antonio de Merquelin e a Juan de Cachola guardamontes a ver el amojonamiento que esta en Alça junto a la casseria de Martin de Acorda tiene plantados junto a su caseria como esta dicho (…) que llamen a los guardamontes de Alça…”. [54]

Laburbilduz

Altzak Pasaiako badiaren eta bertako portuaren ertzean duen kokapen geografikoak historian zehar, eta bereziki XVI. mendean, izan duen garapen demografiko eta ekonomikoa baldintzatu du. Amerikaren aurkikuntzatik aurrera itsas trafikoaren hazkunde handiak eta monarkia espainiarrak itsasoan, bereziki Felipe II.arekin, izango duen potentzia hegemonikoaren rolak ondorio zuzenak izango ditu Altzako paisaian, baso eremu zabalak nekazaritza eremu bihurtuz, batez ere itsasontziak hornitzeko sagardoa ekoizteko.

Ozeanoetan nagusitasuna lortzeko lehian, beharrezkoa zen ontzigintzaren garapena, ontzi gehiago eta hobeak eraikitzeko eta itsas borrokan galdutako ontziak ordezkatzeko. Eta, horretarako, ezinbestekoa zen haritzarena bezalako egur sendo eta arin ugari eskueran edukitzea. Kantauri isurialdeko lurraldeak, espezie horrentzako penintsulako baldintza natural onenak dituelako eta itsasontziak eraikitzeko zentroetatik gertu dagoelako, Espainiako monarkiak beharrezko neurriak hartuko ditu lurralde horietan hariztien kopurua handitzeko. Ez gatazkarik gabe. Alde batetik, basogintzaren eta nekazaritzaren interesen arteko talkarekin topo egingo dugu, eta, basogintzaren arloan bertan, egur-ikatzaren ekoizpenaren eta ontzigintzaren arteko gatazkarekin aurkituko gara, lehenengoek haritz motza behar dutelako, lepatua, eta besteak, berriz, haritza landugabea behar du, ahaztu gabe haritz landugabe horiek beharrezkoak direla etxeak eraikitzeko.

Errege aginduak beterarazteko funtzionario eta karguen katean,- korrejidorea, alkateak, errejidoreak…-, hiru nabarmendu ditugu. Lehenik eta behin, bereziki ontzigintza eta landatzeak zuzentzeko erregeak izendatutako superintendete ofizio berria, hasiera batez Kantauri kostaldeko lurralde guztien ardura izango du, baina segidan lurralde bakoitzeko bat izendatuko du. Gipuzkoako lehena Antonio de Urquiola izango da, Lezoko ontziolaren zuzendaria eta Altzako kontzeju-lurretan haritzak erosi zituena. Beste bi karguak lehendikan egon bazeuden, lur-neurtzaileak eta mendi-guardak, baina momentu historiko honetan, kontzeju-lurren gaineko kontrola handitzearekin, protagonismo handiagoa hartu zuten.

Kontzeju-lurren arazoa xehetasun handiagoz ezagutzeko, garai horretako udal akten laburpenak eta beste dokumentu garaikide batzuk irakurri ditugu, eta horrek aukera eman digu Estatutik bideratutako baso politika horren aplikazioak izan zituen zailtasun handiak berresteko, non kontzeju-lurrek funtsezko zeregina izango duten. Aktak irakurrita, landatzeak egiteko eremu nagusiak identifikatu ahal izan ditugu: Molinao aldean, errekaren goialdeko ibarretan, Astigarraga eta Errenteriako mugan, baita Aberneta ondoan ere; Ametzagainaren ipar magalean; Altzako hirigunearen eta Herreraren arteko hegalean.
Landaketetarako zonarik onenak ikuskatzeko eta aukeratzeko bisitek kontzeju-lurrekin zerikusia duten irregulartasun ugari azaleratuko dituzte, hala nola baimenik gabeko erabileratik hasi eta partikularrek protagonizatutako lurren usurpazioetaraino, horien artean pertsonaia nabarmen batzuk daudelarik, edo, besterik gabe, kontzeju-lurrekin muga egiten duten etxeen jabeak.

Bestalde, kontsultatutako dokumentazioan ez dugu aztertu Altzako beste eremu garrantzitsu batzuei buruzko informazioa, hala nola Uliari, Urumeako zilegi-mendiei edo Sarruetari buruzkoa. Uliaren iparraldeko isurialdeari dagokionez, ia osoa kontzeju-mendia zen. Litekeena da horren arrazoiek zerikusia izatea mendi hegal horien baldintza naturalak haritzak hazteko egokiak ez izatearekin, hasiera batez kontrakoa baieztatzen bazuten ere [55]. Urumeako zilegi mendien kasuan [56], erreferentzien eskasia hainbat udalerrik kudeaketa partekatzearen ondorio izan daiteke, eta, batez ere, kostaldetik urrun egotearen ondorio. Sarruetari dagokionez, agian nekazaritza eta abeltzaintzako jardueretarako eremu pribatizatu batean kontzeju-lurrik ez dagoelako azalduko da [57]. Gai honi dagokionez, horiek guztiek azterketa bat merezi lukete.

XVII. mende erdialdetik aurrera, “Artoaren iraultza” izenarekin ezagutzen denarekin batera, nekazaritzan oinarritutako baserri-ekonomia nagusitu zen, lursail gehiago luberritu ziren eta baso-eremuek atzera egiten jarraitu zuten.

Altzagaina Alamoitik (7-i)

ERREFERENTZIAK

---

[1] MARTÍNEZ GONZÁLEZ, Alfredo José: “Fomento naval y gestión forestal en la segunda mitad del siglo XVI: documentos para una historia jurídica, intitucional y social en el arco cantábrico”, in: Anuario de Historia del Derecho Español [AHDE], 86 (2016), 749-783 orr.; Egile berarenak: “Masas forestales para las armadas: Las áreas jurisdiccionales de montes y plantíos (siglos XVI-XVIII)”, in: Naveg@mérica, 14 (2015), 7-8 orr.; “Bosques guipuzcoanos para la construcción de navíos y recopilación normativa por el Real Consejo de Castilla (1569)“. Tiempos Modernos, 39 (2019/2), 321-342 orr..

[2] Ikus AHM: “Ontzigintza Altzan, zertzelada batzuk“, in: www.estibaus.info (2024-04-12).

[3] AYERBE IRIBAR, Rosa: Origen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y en Guipúzcoa. El Servicio forestal de la Diputación de Guipúzcoa. I. Documentos. 2005. 7. dok., 12-13 orr.: “Minuta de razones expuestas por la provincia de Guipúzcoa para que no se ejecutase en ella una real provisión sobre plantíos de robles, conservación y aumento de montes.” (1564-11-22).

[4] “[Orri-bazterrean: Que Antonio de Urquiola dio la villa 160 robles que tenia en la tierra de Alça para fabrica de galeones de su magestad. Y en regimiento de 22 de mayo del año seguiente de 1598 se refiere dio poder la villa a Miguel de Acosta mayordomo de ella para cobrar 1507 reales y 32 maravedis por los dichos robles]
En regimiento de treçe de junio esta el decreto seguiente:
Este dia el alcalde Gregorio de Echaçarreta y regidor Agustin de Lizarza que fueron ymbiados a la tierra de Alça a ber los robles creçidos que en ella ay del consejo que los a pedido a Antonio de Urquiola para la fabrica de su magestad y sus galeones a lo qual enbio a maestre Juan de Urizmendi que es maestre de fabricar dichos galeones para señalar los que son utiles e yçieron relaçion de como se an señalado nouenta pieças de robles de trasmocho y algunos altos que estan de frente de las cassas de Sieus y Mirasun y otros veinte y cinco cerca de la hereda[d] entre el molino del jurado Gaspar del Portu y la casa de la Herrera y otros quarenta y cinco que estauan señalados y allaron cortados por el pie desde la cassa de Mercader asta la de Mirasun y que hauiendo quien hauia cortado otros quarenta y seis robles que se allaron en la puerta de la casa de Mirasun se allo que los hauian cortado Thomas de Guruçeaga y Maria Lopez de Guruçeaga dueños de la cassa de Mirasun y por el excesso de hauer cortado los dichos robles estando plantados para el consejo desta villa y en tierras suyas ynbiaron presos al dicho Tomas y su ija para probeer en el caso lo que conuenga y hauiendo quedado de acuerdo con el dicho maestre Juan de Urizmendi señalados los dichos çiento y sessenta robles que se cortarian luego y la leña de la rama y corteza quedaria para esta villa y el balor de los robles tasados se pagarian y para conferir lo que toca a la paga de ellos fueron al Passaje y lo comunicaron con el el dicho Antonio de Urquiola el qual prometio de pagar el balor de los dichos çiento y sessenta robles por la tasacion y a precio de lo que el dicho maestre Juan de Arizmendi yçiere del primer dinero que su magestad librare y enbiare para la dicha fabrica y en esta conformidad quedaron de acuerdo para que se cortasen y los lleuasen y dijeron que en lo susodicho se auian ocupado etcetera. Y en raçon de estos robles ay otros decretos attras y adelante.
[Orri-bazterrean: Que Thomas e Tomas (sic) de Guruçeaga y María Lopez de Guruçeaga dueños de la cassa de Mirasun cortaron robles conseguiles y les condenaron por ello en pena]
Y en quantto a los quarenta y seis robles que tienen cortados los dichos Thomas y su yja probeyeron que se notifique a los dichos Tomas de Guruçeaga para que en el domingo se allen con un maesttre carpintero para que juntamentte con el nombrado por esta villa se tasen y exsaminen los dicho robles para que paguen su valor y ademas de ello por el exceso de hauerlos cortado por su propia autoridad sin lizençia y consentimientto desta villa les condenaron en mil maravedis de pena lo qual yo el dicho escriuano notifique el dicho probeymiento a los dichos Tomas y Maria Lopez de Guruçeaga en sus propias personas los quales dandose por notificados dijeron que lo oyan.” Donostiako Udal Artxiboa, H-00299-L, 531-534 orr., 1570-10-19. Arg.: MUÑOZ ECHABEGUREN, Fermín: “Dos documentos sobre finales del XVI sobre robles en Altza“, in: Altza Hautsa Kenduz X (2009), 78-79 orr..

[5] Gipuzkoan lurraldearen % 61 basoa da, eta haritzaren presentzia baso-azalera guztiaren % 16a baino ezta. https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/mapa_forestal_2022/eu_agripes/adjuntos/El-bosque-vasco-en-cifras-2022_EUS.pdf

[6] Haritza eta pinua ziren ontzigintzako funtsezko zurak, elastikotasuna, pisu txikia eta iraupen handia zutelako: “La madera del sur y de levante peninsular no era demasiado apta para naves atlánticas, probablemente por la mayor amplitud de sus anillos anuales, y su nudosidad. En una cédula de 1593 se explica que la prohibición de que naves andaluzas fuesen a la flota de Indias se debía a que la madera de pino, empleada sin dejarla curar, al secarse despedía los clavos, aflojaba los pernos y originaba que el casco se abriera y se perdiera la embarcación.
Para la construcción de barcos, entre el 30 y el 50 por ciento procedía de madera de coniferas, sobre todo pinos, y entre el 50 y el 70 por ciento, de frondosas, especialmente el roble (Quercus robur y Quercus petraea). El olmo y el fresno se utilizaban para las cureñas de los cañones y cuadernas de las embarcaciones menores. El haya, para remos e interior de los barcos. El pinabete y pinsapo se empleaban para tablones. Roble y pino, por su elasticidad, escaso peso y gran duración, eran las maderas fundamentales en la construcción naval.” Ikus FERNÁNDEZ IZQUIERDO, Francisco: “Astilleros y construcción naval en la España anterior a la Ilustración“, I Jornadas de historia marítima, 1989, 43-44 orr..

[7] Altzaren lurralde historikoak 14,5 km² ditu (UBILLOS, Mikel: “Estudio de los límites del antiguo municipio de Altza“, en: Altza Hautsa Kenduz I (1988), 16. or.. Azaleraren arabeko egungo Gipuzkoako 88 herrien rankingean Altza erdialdean legoke, 45. postuan.

[8] “San Juan de Oyarzaval al vezino de esta Villa. Por mi e Juanes de Casares, Domingo de Berra, Bernart de Darieta, Anton de Roncesballes, Simon de Miraballes, Anton de Aduriz, Juan de Arçaq, Juanes de Arnabidau, Anton de Aduriz dueño de la casa de Acular, Guillen de Casares, Domingo de Larreaherdy, Ramus de Sieus y consortes, vezinos e moradores de Alça, pareçemos ante vuestras mercedes y dezimos que a nuestra noticia ha venido que vuestras mercedes han mandado e mandan plantar de robles el termino nombrado a la Cruz que es en la dicha Alça entre el molino de Molinao y la cassa de mi el dicho San Juan de Oyarçaual y es assi que si el dicho termino se planta de robles como se presupone, nosotros perdemos nuestras cassas porque el ganado hemos de echar forçosamente al dicho término y no a otra partte y demas perdemos los mançanales y sembradios de las dichas nuestras cassas e con esto nuestras vidas, y la villa respectto de nuestro daño no reciue probecho alguno, atentto lo cual y que somos vecinos de la dicha Villa y hermanos de vuestras mercedes desde su fundación…”. Arg.: MUÑOZ ECHABEGUREN, Fermín: “Dos documentos sobre finales del XVI sobre robles en Altza”, in: Altza Hautsa Kenduz X (2009), 77-78 orr..

[9] LANDA, Iñigo; ECHEVESTE, Juan Carlos: “Altza XIV. eta XV. mendeetan”, in: Altza, Hautsa Kenduz III (1996), 54-59 orr.

[10] ELEJALDE ALDAMA, Félix: Parroquia Altza San Martzial. Centenario VI. Mendeurrena 1390-1990. Instituto Dr. Camino de Historia Donostiarra, 1990, 30. or..

[11] Ordura arte hariztiak ziren nagusiak, gaztainondoak eta lizarrekin batera. Pagoak 600-700 metroko altueratik aurrera ugaltzen da, eta haren ustiapena ez da masiboa izango XVIII eta XIX. mendera arte.

[12] 1518-05-21. “Real provisión de la reina Dª Juana y su hijo el rey don Carlos ordenando a las justicias del reino el cumplimiento de ciertas disposiciones tendentes al fomento del arbolado en los montes y pinares del reino“. Errenteriako Udal Artxiboa, C/5/V/1/3. Arg.: AYERBE IRIBAR, Rosa: Origen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y en Guipúzcoa. El Servicio forestal de la Diputación de Guipúzcoa. I. Documentos. 2005, 9. or..

[13] Dokumentu biak hemen jasoak; ARAGÓN RUANO, Álvaro: El bosque guipuzcoano en la Edad Moderna: aprovechamiento, ordenamiento legal y conflictividad. Aranzadi Zientzia Elkartea, 2001. 188-189 orr.. Ikus MARTÍNEZ: Bosques…, 338-339 orr..

[14] “Txaradi, txara: Zuhaixka asko hazten den eremua”, Euskaltzaindiaren Hiztegia. Haritza, gaztaindoa eta abarrekoak moztu ondoren, lurrean geratzen den motzondotik kimu eta adar berriak ateratzen dira, denborarekin zuhaitzak egingo direnak. Horregatik, basoa moztu ondoren, lursaila hesitu egiten zen sortuko ziren zuhaitz berriak babesteko.

[15] “se a de Plantar en lo / conzejil de cada lugar en las Partes vaxas y humedas que parezca a la /Justizia del que son al Proposito Para maderas derechas no las desmochen, / antes las guien y encaminen para que vayan derechas y en las que no tuui-/eren esta dispusiçion en los desmochos que hizieren tengan gran atención a de-/xar las guias y Puxas Para maderas tuertas con que se Puedan labrar / y fabricar naos…”. Archivo General de Simancas G.A, Leg.347-25.: “Tanto de una Prouision que su magestad dio para el corregidor (…) sobre el plantar de robles y conservaçion dellos y de los montes…”. Madril, 1564-12-07. Arg.: MARTÍNEZ, Fomento…, 761. or..

[16] ARAGÓN RUANO, Álvaro: “Labores forestales en Gipuzkoa durante los siglos XVI-XVIII”, in: Zainak 17, 1988, 119. or..

[17] ARAGÓN: “Labores…”, 113. or..

[18] MARTÍNEZ, Fomento…, 756-759 orr.: “Ynstruizion que se dio a Christobal de Barros sobre lo de los navios” eta “Provisión sobre plantíos dirigida a las autoridades locales”, erregeak egun berean emanak (1563-05-06).

[19] GÓMEZ-RIVERO, Ricardo: “La superintendencia de construcción naval y fomento forestal en Guipúzcoa (1598-1611)”, in: Anuario de historia del derecho español, 56 (1986), 591-636 orr.. Dokumentu bilduma interesgarria eskaintzen du: “Real Cédula por la que se nombra al coronel Domingo de Idiáquez como superintendente de fábrica de navíos, de arqueamientos y de conservación de plantíos de los montes de la Provincia de Guipúzcoa” (626-630 orr.). Bertan izendapena eta lanaren eginkizunak zehazten dira, Barros eta Urquiolaren berdinak, eta itsasontzien baldintzak zehazten ditu.
“Minuta de razones expuestas por la provincia de Guipúzcoa para que no se ejecutase en ella una real provisión sobre plantíos de robles, conservación y aumento de montes.” (1564). Arg.: AYERBE IRIBAR, Rosa: Origen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y en Guipúzcoa. El Servicio forestal de la Diputación de Guipúzcoa. I. Documentos. 2005. 7. dok.

[20] “Minuta de razones expuestas por la provincia de Guipúzcoa para que no se ejecutase en ella una real provisión sobre plantíos de robles, conservación y aumento de montes.” (1564). Arg.: AYERBE IRIBAR, Rosa: Origen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y en Guipúzcoa. El Servicio forestal de la Diputación de Guipúzcoa. I. Documentos. 2005. 7. dok.

[21] LANDA IJURKO, Iñigo: “Altzako etxeak eta baserriak dokumentuetan“, in: Altza, Hautsa Kenduz XII (2013), 21-67 orr..

[22] “Memorial de Cristóbal de Barros“, Sevilla, 1594-10-11. Arg.: MARTÍNEZ: Fomento…, 778-783 orr..

[23] DUA, H-00299-L, 56. or., 1572-12-27.

[24] Donostiako Udalaren akten laburpena. Donostiako Udal Artxiboa (DUA), H-00299-L (1569-1599), H-00300-L (1600-1619), H-00301-L (1621, 1651, 1738, 1739). Artikulu honetan aztertzen ari garen gaiari begira, lehen dokumentua interesatzen zaigu batez ere, Felipe IIa (1556-1598) erregetzarekin bat datorrena. Dokumentu horien laburpenak ikusteko: MURUGARREN ZAMORA, Luis: “Cuaderno de extractos de los acuerdos del Ayuntamiento de San Sebastián. Registro de actas I. (1570-1599)”, in: Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 30 (1996), 291-504 orr.. Idem: “Cuaderno de extractos de los acuerdos del Ayuntamiento de San Sebastián. Registro de actas II. (1600-1619)”, in: Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 32 (1998), 1-107 orr.. Idem: “Cuaderno de extractos de los acuerdos del Ayuntamiento de San Sebastián. Registro de actas III. (1621, 1651, 1738, 1739)”, in: Boletín de Estudios Históricos sobre San Sebastián, 33 (1999), 39-127 orr..

[25] Ikus LANDA, Iñigo: “Engomeztarren jabetzak La Herreran (1467-1574)”, in: Altza, Hautsa Kenduz V (1999), 157. or.; LANDA, Iñigo; LAZCANO, Patxi: “Larreandiak kontzeju-lurrak, eta Larreandi eta Larditxiki baserriak“, in: www.estibaus.info (2021-04-23); LANDA, Iñigo; ECHEVESTE Juan Carlos: “Ihitokitik marea-errotara: Maubernet (XVI. mendea)“, in: www.estibaus.info (2023-07-12).

[26] “Que el rexidor Miguel de Ercilla vea y cuente los 1665 robles que Juanes de Arozena tiene plantados en el partido de Alza junto a la Casa de Amulia o Alamuria, le mandaron pagar a real cada vno descontando los que tiene ya somado”. DUA, H-00301-L, 29. or..

[27] “Ottrosy assi e ynformado que esta Villa tiene çiertas tierras en termino de linderos de Bonacategui e caseria de Miguel de Arreche pontero que fue predescesor del presente pontero que es agora e de la casseria de Hua que es de Don Lorenço de Montaot en la qual dicha tierra paresçe hauer plantado el dicho Miguel de Arreche ciertos castaños con lizencia de la dicha Villa e los torno a yngerir como propios suyos atentto que hauian de estar y creser saluajinas para que andando el tiempo siruiesen para pies de la dicha puentte de que requiere a vuestras mercedes lo miren y den el remedio que conuenga en prouecho de la villa.” DUA, H-00299-L, 37. or..

[28] “que Miguel Cardel sindido desta Villa fue por mandado de los señores de su gouierno a ver y azer limpiar al termino de Bonacategui y hauiendole visto yco relacion a los dichos sñores y dio quenta que hauia en el mas de ciento y cinquenta pies de castaños enjeridos y buenos para fructto y que pa[ra] su tiempo se podia hazer de ello mucha tabla e muy buena y que hauia por enjerir asta vnos sessenta y seis crecidos y muy buenos los quales pudieran seruir andando el tiempo para pies de puentes e otras cosas“. DUA, H-00300-L, 472. or..

[29] “Puestos en tierras concegiles para plantios de robles (…) e allaron que en el termino de Alça jurisdicion de esta villa pegante los molinos de Anton de Estor auia un puesto muy bueno donde se podrian plantar asta mil e quinientos robles”. DUA, H-00300-L, 396. or..

[30] “por mandado de esta villa fuesse ha uer un pedaco de jaral que esta dicha villa tenia pegante al mancanal de Algarbe y Sarategui e trujiesse razon de lo que podia baler el corte del dicho jaral e quantas aladas podia hauer en el y que en ello se opuco un dia el qual dio por su descargo que en el dicho jaral podia hauer cinquenta aladas de leña”. DUA, H-00300-L, 405-406 orr..

[31] “Tierra concegil que dio la Villa a Juanes de Villabiciosa y a Maria de Miranda del Passaje” (1571-08-26): “pidio licencia para plantar para sombrio del ganado de la caseria que tiene en Alça jurisdicion de esta Villa algunos castaños en canttidad de ciem (sic) pies caue la dicha casseria en tierra concejil con mas tierra para vna huerta de asta seis pies de mancano en la misma tierra concejil con el cargo de censso y reconocimiento que sus mercedes mandasen. Los dichos Señores le dieron lizencia para plantar asta cinquenta castaños con que el fruto de ellos fuese y sea libre concejil para todos los [o]yentes y binientes vecinos e naturales de la dicha Villa”, 34-35 orr..

[32] “paresçe hauer plantado el dicho Miguel de Arreche ciertos castaños con lizencia de la dicha Villa e los torno a yngerir como propios suyos atentto que hauian de estar y creser saluajinas para que andando el tiempo siruiesen para pies de la dicha puentte”. DUA, H-00299-L, 37. or.

[33] DUA, H-00299-L, 51. or..

[34] ARAGÓN: “Labores…”, 113. or..

[35] Ikus LANDA, ECHEVESTE: Ihitokitik…

[36] “que la tierra e terminado llamado Alamurua e su llana e arroyo e arboledas ellos avian plantado e hedificado que hera suyo propio termino comun e prado e pasto de ganado pertenesçia a la dicha universidad e vecinos della e como suya abian tenido de tiempo inmemorial a esta parte usando e gozando para sy cortando leña arvoles como en termino publico e conçegil e como en pasto publico paçiendo con sus pastos e ganados las yervas e bebiendo las aguas sabiendolo e non contradesiendo el dicho Juanes de Chipres e sus antepasados”. 1523-05-20. Juanes de Txipres, Donostiako bizilaguna, Miguel Sanchez de Fayete, Domingo de Aduriz, Juan Pérez de Arriaga eta Juan de Mercader, Altzako auzokide eta bizilagunen aurka, azken hauek akusatutako errudunak. Valladolideko Kantzilaritzaren Artxibo Erreala, Sec. Registro Reales Ejecutorias, C 361/31.

[37] “Iten si saben que todas las tierras que estan alrededor del dicho mançanal e termino de Castellon donde el dicho Joanes de Arzac tiene plantados los dicho robres es tierra y termino conçegil del conçejo e universidad de Alça y como en tierra e termino conçegil pasa el dicho camino y lo saben los testigos porque la dicha universidad compro la dicha tierra del conçejo de la villa de San Sebastian para el dicho paso y camino y ello es asi publico y notorio“. 1561, Donostia. Joanes de Arnaobidao eta Joanes de Arzac-en arteko auzia, Castellon izeneko sagastiaren inguruan. Gipuzkoako Agiritegi Orokorra, CO MCI 179.

[38] “an visto ocularmente hauer tomado y labrado vn pedaco de tierra concejil que esta junto a su molino que es enfrente de la dicha Basanoaga y Anton de Estor vecino de esta Villa sin que para ello aya pedido lizencia de que es gran desacato e atrevimiento“. DUA, H-00299-L, 35. or..

[39] “En regimiento de 29 de maio se dize que parecio ante los señores del gouierno Juan Perez de Arrieta guardamonte e Domingo de Berra vezinos de Alca cuya es la cassa de Berra de yuso y dieron noticia de que en lo publico concegil de la dicha villa en la tierra de Alca en la parte que cae a los molinos de Anton de Estor Juanes de Billabiciosa vecino del Passaje de la parte de hacia Fuenterrabia auia ocupado e cerrado de valladar nueuo un pedasco de tierra de lo qual daua noticia.” DUA, H-00299-L, 206-207 orr..

[40] “Este dia el señor regidor Jofre de Yarça dijo que conforme a lo que se le encargo que a hazer la vissitta de lo que tenia ocupado Miguel de Arreche [Bonatzategiko jabea] de lo concegil e plantado de castaños e yngerido aquellos y que allo thener ocupado el dicho Miguel de Arreche tierra de ochenta mançanos cerrado con ceto apegado a su mancanal en la cual tierra tiene sembrado trigo en mijo e biberos de mançanos e castaños y en la demas tierra concegil tiene plantados asta dos cienttos y sessenta castaños por yngerir malos y buenos y asta cinquenta ynxeridos.” DUA, H-00299-L, 41. or..

[41] DUA, H-00300-L, 11-12 orr..

[42] DUA, H-00299-L, 45-46 orr..

[43] DUA, H-00299-L, 44-45 orr..

[44] “allaron, que los de la cassa de Algarbe comencaron a desmochar los robles que en ylera estan plantados entre el balladar de la dicha cassa y la calcada deciendo que son pertenescienttes a la dicha cassa ycieron cesar en el dicho dia el dicho corte y desmochamiento y asi ceso y agora mandaron benir antes sus mercedes a Ana de Arcae [sic, Arzac] señora de la dicha cassa de Algarbe” (1572-12-24). DUA, H-00299-L, 55. or.. Noticia dada por el allcalde Martin Sanches que Martin de Aldabe corto y talo de sus autoridad los robles consegiles que estauan cerca la caseria de Algarbe sobre el camino del Pasage” (1611-12-09). DUA, H-00300-L, 98. or..

[45] “y el ottro entre las cassas de Laparada y de la cassa de Algarbe los quales dichos jarales estauan en parte e tan ocultos y escondidos que solos se seruen de ellos los dueños de las dichas dos cassas” (1572-03-24) 46. or.. “con Guillen de Cassares vecino de Alça sobre tierra concejil ocupada por el suso dicho” DUA, H-00299-L, 164. or., 1577-02-18.

[46] DUA, H-00301-L, 6. or., 1621-01-01.

[47] Amoreder baserriaren paretik pasatzen zen errepide nagusiaren ondoan partikular batek haritzak landatu zituen eta lur-neurtzaile bat bertara bidali zuten haritzak bide publikoan landatuak ez zeudela egiaztatzea: “allaron que en la anchura del camino publico real que ba dende la villa para Oyarcun y Astigarraga y Hernani y lo mismo dende la Renteria y Fuenterrauia y Passajes estauan puestos junto a las tierras de la casa de Alanochipi asta cincuenta y seis pies de robles y tambien algunos robles junto a la caseria de Amoreheder”. DUA, H-00299-L, 62-64 orr., 1573-03-13.

[48] DUA, H-00299-L, 47. or., 1572-08-19. [Orri-bazterrean: Que pusieron mojones en las tierras concejiles del partido de Alca] Y en regimiento de veinte y nueue de agosto esta el decreto seguiente. Este dia el señor jurado Bastida presento dos quentas del gastto echo en el amojonamiento en las tierras concejiles en mas cantidad de quarenta mil pies de mancanos thenian husurpados particulares donde se an puesto al pie de çien mojones grandes e vistosos la vna quenta de suma de etcetera.”

[49] DUA, H-00299-L, 53-54 orr., 1572-12-20.

[50] DUA, H-00299-L, 134. or..

[51] DUA, H-00299-L, 17. or., 1570-10-19.

[52] DUA, H-00301-L, 60. or., 1573-01-19.

[53] DUA, H-00301-L, 62-64 orr., 1573-03-13.

[54] DUA, H-00301-L, 432-433 orr., 1589-12-16.

[55] “Yten ansi vien se vissito la montaña y termino del Mirall que es ansi bien termino vtil para los dichos plantios“. DUA, H-00299-L, 133. or..

[56] MORA AFÁN, Juan Carlos: “Los montes francos del Urumea“, in: Altza Hautsa Kenduz III (1996), 37-50 orr..

[57] LANDA IJURKO, Iñigo: “Soroeta eta Sarroeta“, in: Altza, Hautsa Kenduz VII (2003), 147-156 orr..

Irudiak:

(1-i) “muelle de La Herrera”, “Dique del Rey para maderas”, “Plano del Puerto de Pasages / S. Sevastian 8 de Septiembre de 1802. Josef del Solar” planoaren xehetasuna. Archivo Cartográfico de Estudios Geográficos del Centro Geográfico del Ejército, Ar.F-T.2-C.2-229.

(2-i) Haritzak Gaztelueneko maldan.

(3-i) Txipres baserria eta Kutarro mendia, Alamoitik.

(4-i) Mercader etxearen planoa. Hitzarmen eskritura Leon de Zurco, Pasaiako portuko gobernadorea eta Santiagoko zalduna, eta San Juan de Aldaco y Sistiaga oiartzuar arotzaren artekoa non Aldacok Mercader etxeko arotz lanak egin beharko dituen. (Pasai Donibane, 1650-02-13). Oñatiko Protokoloen Artxibo Historikoan dago. Erreferentzi kodea: AHPG-GPAH 2/1001,A:33r-37r. Altzako Tokiko Bilduma, L16865.

(5-i) Mapa: “Kontzeju lurrak Altzan, XVI. mendean” (Tierras concejiles en Altza, siglo XVI).

(6-i) Altza. Donostiaren eta bere inguruen planoaren xehetasuna (1852). Biblioteca Virtual de la Defensa. Altzako Tokiko Bilduma, L22778.

(7-i) Altzagainaren ikuspegia Alamoi ingurutik.