Duela 50 urte Josu Artetxe hil zen
Jose Ramon Zapirain “Zapi”, Antxon Alfaro
Duela 50 urteko abenduan, diktadura frankistak bere zimenduak kolokan ikusi zituen ETAk Luis Carrero Blanco almirantearen aurka egindako atentatuarekin. 1973ko abenduaren 20an, osteguna, Carreroren ibilgailua Madrilgo Claudio Coello kaletik igarotzean, ETAko Txikia komandoak lehergailu bat leherrarazi zuen. Hilabete batzuk lehenago, Francok Luis Carrero Blanco izendatu zuen Gobernuko presidente, eta diktadorearen oinordekotzat jotzen zen hil zenean.
“Ogro Operazioa” izenaz ezagutzen den Frankismoko elitearen aurkako atentatu honek adar ugari izan zituen. Horietako bat, bi aste lehenago gertatu zena, Altzaraino iristen zen. Izen bat du: Josu Artetxe Aiesta (Zeberio, 1952-Altza, 1973). 21 urteko gazte bat, bere bizia emateko gai izan zena, atentatu horren plana agerian gera ez zedin.
1973ko udazkenean, Josu, ETAko militante liberatua, Gipuzkoako komando legalen arduraduna zen. Bikote batekin bizi zen Altzako 13. poligonoan, 14. blokean, 5. atarian, 7. D pisuan, gaur egun Larratxo auzoko Txirrita Bertsolaria kalea 9 bezala ezagutzen dena.
Josu irailean iritsi zen Altzara bere lagun Joxe Etxeberria Sagastume “Beltza”-ren bitartez, pisuaren jabearen anaia. Joxe Etxeberria Josu baino egun batzuk lehenago hil zen, azaroaren 28an, Jose Luis Pagazaurtundua Isusi ETAko kidearekin batera manipulatzen ari zen lehergailuak eztanda egin ondoren.
Azaroan, hainbat atxiloketaren ondoren, Larratxoko etxebizitzari buruzko informazioa lortu zuen poliziak. Abenduaren 6ko (osteguna) goizaldean, poliziaren hedapen handi batek Altzako 13. poligonorako sarbideak kontrolatu zituen. Goizaldeko hirurak aldera, Poliziaren Brigada Politiko-Sozialeko ikuskatzaileak, “secretas” bezala ezagunak, 14. blokeko 5. atarian sartu ziren. Bilatzen ari ziren etxebizitzaren kokapena zehazki ezagutzen ez zutenez, etxebizitzaz etxebizitza joan ziren haietako bakoitzean bizi ziren pertsonez eta argazkia zeraman emakume batez galdezka.
Etxebizitza asko hutsik zeuden oraindik, blokea zuela gutxi eraiki baitzen. Zazpigarren solairura iristean, A, B, C eta D ateetan jo zuten, “Ireki, polizia!” oihukatuz. B atea bakarrik ireki zen, non Ana Yarza Martiarena eta Abdon Macias Macias “Txoko” bizi ziren. Senar-emazte horiek beren etxebizitza berrira lekualdatu berri ziren, oraindik eraikitzen ari zen Larratxo auzoan. Hurrengo urteetan, Ana eta Txoko oso ezagunak izango ziren auzo horretan, egin zuten lan politiko eta sozialagatik.
Azaroaren 24an atxilotu zuten Txoko, Herrerako Medasa fabrikako greban parte hartzeagatik. Martuteneko kartzelan sartu zuten hiru egunez. Horregatik, berriz ere atxilotzera zetozela pentsatu zuen, eta Anak gogoratzen duen bezala, atea irekitzean “berriro nire bila zatozte” esan zien poliziei. Ezagutzen zuen polizia batek erantzun zion: “Lasai, gaur ez zaizu zuri tokatzen”. Emakume baten argazkia erakutsi zioten eta ea ezagutzen zuen galdetu zioten, eta ezetz erantzun zioten. Gero galdetu zioten ea jende gehiago zegoen etxean eta esan zien bere emaztea zela. Irteteko esan zioten, eta argazkia ere erakutsi zioten, eta ez zuela ezagutzen erantzunez. Oso aste gutxi baitzeramatzatelako eraikinean bizitzen. Anak gogoratzen du beldur handia pasatu zutela. Atea itxi eta 6:30ak aldera etxetik irten ziren, Ana lanera bidean eta Txoko bere amaren etxera. Poliziak zeuden eskaileretan eta kalean. Asko Larratxo pasealekuan zeuden, aurreko etxeak oraindik eraiki gabe zeudelako.
A, C eta D etxebizitzetan inork ez zuen erantzun. A eta C etxebizitzak hutsik zeuden. Poliziak susmatu zuen D etxean egon zitekeela bilatzen zuten pertsona. Errefortzuen zain egotea erabaki zuten, 14. blokeko zazpi atariak hustu zituzten eta Larratxo pasealekuan posizioak hartu zituzten etxebizitzaren aurrean. Goizeko 8etan tiroketa bat hasi zen. Josuk bikoteari esan zion “ez naute bizirik harrapatuko”. Hartu zuen familiarekin egin zituen azken hitzak izan ziren. Senar-emazteak logelako ohe azpian babestu ziren, eta Josuk, bere gelatik, poliziari erantzun zion.
Goizeko 10ak aldera, poliziak bonba negar-eragileak jaurtitzen hasi ziren etxebizitzaren kontra. Denborak aurrera egin ahala, airea arnasestuka hasi zen, eta ordubete geroago, senar-emazteek gelatik irten eta amore ematea erabaki zuten. [1]
Tiroketa luze baten ondoren, garaiko prentsaren arabera, 200 bala-inpaktu baino gehiago zenbatu ziren etxebizitzan [2], arratsaldeko ordu biak aldera, poliziek ez zuten erantzunik jaso. Josu hila zen. Autopsiaren arabera, heriotza lokian egindako tiro bakar batek eragin zuen.
Hasiera-hasieratik, bere buruaz beste egin zuenaren hipotesia erabat baztertu zen, polizia frankistak hiltzera botatzeko erabili zituen metodoak ezagunak baitziren. Hala ere, geroago jasotako informazioen arabera, Josuk bere buruaz beste egitea erabaki zuen atxilotu aurretik. Bazekien atxilotzen bazuten modu basatian torturatuko zutela eta Madrilen prestatzen ari ziren ekintzari buruzko datuak emango zizkiola.
Iñaki Egañak “Ogro operazioa” [3] bere azken liburuan Josuk Madrilgo atentatuarekin zuen harremana erakusten duen datu bat jasotzen du. Jesus Zugarramurdi Huici “Kixkur”-ek, Josuren lagun mina eta Carrero Blanco hil zuen leherketaren egileak, kontatzen du lehergailua aktibatzeko unean bere lagun Josu Artetxe besterik ez zuela buruan.
Josu Artetxe eta José Miguel Beñaran “Argala”
Garai hartan eraikitzen ari ziren Larratxo auzoan bizi zen jende urriak gogoratzen du tentsio handiz bizi izan zituela poliziaren okupazioagatik, etxebizitza guztiak utzarazteagatik eta Josu zegoen etxebizitzaren aurkako tiroketa eta balaz jotzeagatik, gas negar-eragilez osatutako hodei baten barruan.
Josu hil eta bi urtera, 1975ean, Franco diktadorea hil zen eta “trantsizio demokratikoa” deiturikoa hasi zen. Garai hartan, 80ko hamarkadaren erdialdean, diktadura frankistaren aurkako borrokan eroritako militanteak gogoratzeko dinamikaren barruan, Altzako ezker abertzaleak omenaldi bat antolatu zion Josu Artetxeri, eta oroitzapenezko plaka bat jarri zuen Larratxo auzoko plazan. Ordutik aurrera, plaza “Josu Artetxe plaza” izenez ezagutzen da, bai auzokideengatik, bai Donostiako Udalarekiko harremanengatik.
Hainbatetan, poliziek kendu dute plaka, eta beste horrenbeste jarri da berriro. Une honetan plazak inolako bereizgarririk ez duen arren, oraindik ere “Josu Artetxe” deitzen diote, frankismoak Carrero Blanco almirantearekin jarraipenik izan ez zezan bizitza eman zuen gaztearen omenez.
Erreferentziak:
[1] La Voz de España, 1973-12-07: “Un activista de ETA muerto en tiroteo con la policía en Alza”.
[2] La Vanguardia Española, 1973-12-07: “San Sebastián: Un activista de la E.T.A. muerto en tirotea con la policía”.
[3] EGAÑA SEVILLA, Iñaki (2023): Ogro operazioa. Ekintza eta mitoaren eraikuntza. Tafalla: Txalaparta.
